Trước yêu cầu bức thiết của việc quản lý, bảo vệ vùng biển, đảo miền Bắc, chấp hành Nghị quyết của Tổng Quân ủy, sau thời gian chuẩn bị, ngày 7-5-1955, Bộ Quốc phòng quyết định thành lập Cục Phòng thủ bờ bể - tiền thân của Hải quân nhân dân Việt Nam ngày nay.
Việc ra đời Cục Phòng thủ bờ bể có ý nghĩa rất quan trọng trong quá trình xây dựng lực lượng vũ trang nhân dân, mở đầu cho thời kỳ xây dựng và phát triển của Quân chủng Hải quân, gánh vác sứ mệnh lịch sử to lớn - làm nòng cốt trong sự nghiệp bảo vệ vùng biển, đảo, thềm lục địa của Tổ quốc.
Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, Hải quân Việt Nam đã lập những chiến công hiển hách mà tiêu biểu là chiến thắng trận đầu ngày 2 và 5-8-1964, đánh đuổi tàu Ma-đốc ra khỏi vùng biển miền Bắc, bắn rơi máy bay, bắt sống giặc lái Mỹ. Phát huy chiến công đánh thắng trận đầu, Quân chủng Hải quân đã phối hợp hiệp đồng chiến đấu 716 trận, bắn rơi 118 máy bay, bắn bị thương 102 chiếc khác, bắn chìm và phá hỏng 45 tàu thuyền của địch, góp phần đánh thắng 2 cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc bằng không quân và hải quân của Mỹ, đồng thời đã sáng tạo ra cách đánh độc đáo của đặc công Hải quân với trên 300 trận đánh, tiêu diệt 336 tàu thuyền của Mỹ, ngụy.
Hải quân nhân dân Việt Nam là lực lượng tiên phong, làm nòng cốt trong chiến dịch chống phong tỏa, đã tháo gỡ, làm mất hiệu lực hàng ngàn quả thủy lôi, bom từ trường các loại, khai thông luồng lạch, góp phần bảo đảm tiếp nhận và vận chuyển hàng hóa, vũ khí, đạn dược cho tiền tuyến lớn miền Nam, đã vượt lên trên mọi khó khăn thử thách, gian khổ hy sinh, tổ chức phương thức vận chuyển độc đáo, mở đường "Đường Hồ Chí Minh trên biển" trong suốt 14 năm (1961-1975),chuyên chở hàng trăm ngàn tấn vũ khí, hàng ngàn cán bộ, chiến sĩ chi viện đắc lực cho chiến trường miền Nam...
Trong cuộc Tổng tấn công và nổi dậy mùa Xuân 1975, lực lượng của Quân chủng Hải quân đã phối hợp chặt chẽ với các đơn vị bạn tiến công giải phóng các tuyến đảo, hải cảng, đồng thời thực hiện Chỉ thị của Tổng Quân ủy phối hợp với lực lượng vũ trang Quân khu 5 thần tốc, táo bạo, chủ động tiến công giải phóng quần đảo Trường Sa, góp phần vào thắng lợi vĩ đại, trọn vẹn của dân tộc và sau đó, hoàn thành xuất sắc nghĩa vụ quốc tế cao cả giúp đỡ nhân dân Căm-pu-chia thoát khỏi họa diệt chủng.
Trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ chủ quyền biển, đảo, thềm lục địa của Tổ quốc, đối mặt với biết bao thử thách, khắc nghiệt, nhất là trước những diễn biến hết sức phức tạp trên biển, cán bộ, chiến sĩ Hải quân vẫn vững vàng nơi tiền tiêu sóng gió, nắm chắc tình hình, kịp thời tham mưu đề xuất với Đảng, Nhà nước, Quân ủy Trung ương và Bộ Quốc phòng có chủ trương đúng đắn trong đấu tranh bảo vệ chủ quyền, quyền chủ quyền và quyền tài phán quốc gia trên biển; xử lý có hiệu quả các tình huống, bảo vệ và hỗ trợ các hoạt động kinh tế biển; thực hiện tốt nhiệm vụ tìm kiếm cứu nạn; đi tiên phong tạo cơ sở mọi mặt cho sự phát triển kinh tế - xã hội trên các vùng biển, đảo, nhất là các vùng biển, đảo xa bờ; phối hợp cùng các lực lượng, từng bước xây dựng, củng cố nền quốc phòng toàn dân, thế trận chiến tranh nhân dân trên biển, giữ vững chủ quyền quốc gia và tạo môi trường hòa bình, ổn định để xây dựng và phát triển đất nước.
Từ năm 2010, Hải quân nhân dân Việt Nam được đầu tư tiến lên hiện đại, đến nay đã có đủ năm thành phần lực lượng là: tàu mặt nước; tàu ngầm; pháo binh - tên lửa bờ; không quân hải quân; hải quân đánh bộ; đặc công hải quân và lực lượng phòng thủ đảo.
Tình hình trên biển Đông, cũng như các vùng biển đã và đang diễn ra những diễn biến phức tạp, xuất hiện nhiều động thái mới, ảnh hưởng trực tiếp đến chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ của Tổ quốc. Sự nghiệp đấu tranh bảo vệ chủ quyền đã và đang bước vào một giai đoạn mới, nặng nề và phức tạp hơn. Do đó, hơn lúc nào hết, Quân chủng luôn xác định phải chủ động, nhạy bén nắm chắc tình hình, làm tốt công tác dự báo, tham mưu cho Đảng, Nhà nước, Quân ủy Trung ương và Bộ Quốc phòng về các chủ trương, chính sách phát triển kinh tế - xã hội gắn với củng cố nâng cao sức mạnh của nền quốc phòng toàn dân, thế trận chiến tranh nhân dân trên biển. Đề cao cảnh giác, chủ động, kịp thời phát hiện, đồng thời bình tĩnh xử lý có hiệu quả các tình huống bảo vệ các hoạt động kinh tế trên biển, giữ vững chủ quyền, giữ vững môi trường hòa bình, ổn định cũng như mối quan hệ với các nước trong khu vực. Quán triệt sâu sắc quan điểm của Đảng, Nhà nước về nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới, Hải quân nhân dân Việt Nam tập trung xây dựng lực lượng cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, hiện đại, ngang tầm với yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới, tích cực xây dựng nền quốc phòng toàn dân, thế trận chiến tranh nhân dân trên biển vững chắc. Đồng thời phát huy năng lực, thế mạnh của các doanh nghiệp vào những ngành kinh tế biển; hướng dẫn, hỗ trợ ngư dân làm ăn, sinh sống trên các vùng biển xa, tổ chức có hiệu quả việc tìm kiếm cứu nạn, khắc phục hậu quả thiên tai. Đẩy mạnh các hoạt động đối ngoại quân sự với hải quân các nước nhằm xây dựng vùng biển hòa bình, ổn định, hợp tác cùng phát triển; góp phần cùng toàn Đảng, toàn dân thực hiện thắng lợi hai nhiệm vụ chiến lược là xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam XHCN.
Tiếp tục xây dựng Đảng bộ Quân chủng Hải quân trong sạch, vững mạnh, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của các tổ chức đảng trong Đảng bộ, trước mắt, đảng viên, chiến sỹ toàn lực lượng cần tiếp tục quán triệt và triển khai tổ chức thực hiện tốt đại hội đảng bộ các cấp trong Đảng bộ Quân chủng tiến tới Đại hội đại biểu Đảng bộ Quân đội lần thứ X và Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng. Quân chủng tập trung nâng cao hiệu quả công tác giáo dục chính trị, tư tưởng; gắn việc thực hiện Nghị quyết Trung ương 4 (khóa XI) về xây dựng Đảng với thực hiện Chỉ thị 03 của Bộ Chính trị (khóa XI) về "Tiếp tục đẩy mạnh việc học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh;" cuộc vận động "Phát huy truyền thống, cống hiến tài năng, xứng danh Bộ đội Cụ Hồ - Người chiến sỹ Hải quân.
Nối tiếp truyền thống vẻ vang, trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, Hải quân nhân dân Việt Nam đã vượt qua mọi khó khăn, thử thách, đấu tranh ngăn chặn mọi âm mưu, thủ đoạn xâm phạm chủ quyền biển, đảo của Tổ quốc, góp phần quan trọng vào nhiệm vụ xây dựng, phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới, xây đắp nên truyền thống “Chiến đấu anh dũng, mưu trí sáng tạo, làm chủ vùng biển, quyết chiến quyết thắng”.
Với những thành tích xuất sắc và đặc biệt xuất sắc, Hải quân nhân dân Việt Nam vinh dự được Nhà nước hai lần tuyên dương danh hiệu đơn vị Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân; được tặng thưởng hai Huân chương Sao Vàng, hai Huân chương Hồ Chí Minh, hai Huân chương Độc lập; ba Huân chương Quân công; Huân chương Bảo vệ Tổ quốc hạng Nhất; Huân chương Lao động hạng Ba.
Lực lượng Hải quân nhân dân Việt Nam đã có 78 lượt tập thể và 46 cá nhân được tuyên dương danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân và Anh hùng Lao động; hàng ngàn tập thể và cá nhân được tặng thưởng huân, huy chương cao quý khác.
Phùng Khánh