Vắc-xin COVID-19 - đặc quyền của người giàu?

Khó khăn trong việc mua vắc-xin COVID-19 đã được nhìn nhận, các quốc gia đều chạy đua muốn để có được vắc-xin trước và họ sẵn sàng chi mạnh tay để có được vắc-xin. Phát biểu tại Hội đồng Bảo an LHQ, Tổng thư ký LHQ Antonio Guterres đã khẳng định: tiến triển về tiêm ngừa vắc-xin không đồng đều và không công bằng một cách điên rồ. Chỉ 10 quốc gia đã sử dụng 75% tổng số vắc-xin COVID-19. Trong khi, hơn 130 quốc gia chưa nhận được liều vắc-xin nào.

Liên minh châu Âu (EU), Mỹ, Anh, Nhật Bản và một số nước khác đã đặt mua lượng lớn vắc-xin của các hãng dược phẩm tiềm năng nhất thì một số quốc gia với khả năng tài chính hạn chế lại có nguy cơ bị thụt lùi phía sau. Tổng Giám đốc Tổ chức Y tế thế giới (WHO) Tedros Adhanom Ghebreyesus cho rằng, với khả năng sản xuất hiện tại, số lượng vắc-xin chỉ cung ứng đủ cho một phần nhỏ người dân trên toàn cầu và việc mất cân bằng phân bổ vắc-xin sẽ tạo ra biến thể virus mới khi virus SARS-CoV-2 tiếp tục lây lan trong các cộng đồng không có cơ hội tiếp cận với vắc-xin.

Để giảm tình trạng bất bình đẳng này, các tổ chức quốc tế như WHO và các trường đại học lớn trên thế giới đã hình thành liên minh COVAX và lên kế hoạch dự trữ, vận chuyển vắc-xin chống COVID-19 tới các quốc gia thu nhập thấp và trung bình, đặc biệt tại các quốc gia có tình hình dịch diễn biến phức tạp. Tuy vậy, việc thiếu hụt vắc-xin COVID-19 là gần như chắc chắn tại nhiều quốc gia phản ứng chậm với việc sản xuất hay nhập khẩu vắc-xin trong bối cảnh khan hiếm toàn cầu.

Tương tự như vậy, ở Việt Nam chắc chắn sẽ có những người sẵn sàng chi mạnh để được ưu tiên tiêm trước, thậm chí có rất nhiều tin đồn về các loại giá khác nhau để được có mặt trong danh sách tiêm vắc-xin. Điều này có thể đúng, có thể sai nhưng thực tế là có rất nhiều cuộc gọi với cùng câu hỏi "khi nào tôi mới được tiêm?". Để có kinh phí nhập vắc-xin, chắc chắn việc đồng ý chi trả của người dân sẽ làm giảm gánh nặng cho Nhà nước trong việc nhập khẩu vắc-xin và sẽ có kinh phí giúp các hãng vắc-xin nhập khẩu được loại vắc-xin hiệu quả hơn cho việc tiêm chủng. Tuy vậy, khi vắc-xin còn chưa nhiều đến mức độ bao phủ toàn dân và có nhiều loại để lựa chọn thì vẫn cần có sự điều tiết của Chính phủ bởi vắc-xin không đơn giản chỉ là sinh phẩm giúp bảo vệ các cá nhân mà còn là vũ khí cho chống dịch cho toàn xã hội. Như vậy, ở giai đoạn này, không phải bạn có tiền là bạn có quyền chọn lựa vắc-xin cũng như được quyền ưu tiên tiêm trước.

Vậy, đối tượng nào cần được ưu tiên? Câu hỏi này cũng tương tự câu hỏi “tiêm bao nhiêu thì đạt được miễn dịch cộng đồng?”. Trước tiên, miễn dịch cộng đồng được hiểu là việc các thành viên trong cộng đồng đó có miễn dịch và nếu không may có một trường hợp bệnh xâm nhập thì do tiếp xúc với toàn những người đã được bảo vệ nên không lây lan được cho những người chưa được bảo vệ trong cộng đồng đó. 

Theo tính toán của WHO, miễn dịch cộng đồng cần ít nhất là 70% số người trong cộng đồng đã có miễn dịch thì mới bảo đảm ngăn chặn được dịch. Nếu căn cứ vào hiệu quả miễn dịch và hiệu quả của các vắc-xin thì để đạt tỉ lệ này cần phải tiêm cho trên 90% dân số mới có thể thành công ngăn chặn dịch. Và để có con số này, Việt Nam cần 180 triệu liều vắc-xin hoặc hơn mới có thể đạt được tỉ lệ đó (bao gồm cả hao phí khi tiêm chủng). Như vậy, sẽ còn rất lâu mới có thể hoàn thành việc tiêm chủng khi nguồn cung còn rất hạn chế như hiện nay. Vì thế, chiến lược của Việt Nam chính là vừa tiêm chủng, vừa phòng chống dịch, ưu tiên cho đối tượng nguy cơ trước sau đó mới đến toàn thể cộng đồng.

Bảo đảm tiếp cận công bằng

Theo hướng dẫn mới nhất của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh Hoa Kỳ (USCDC) và WHO, nhân viên chăm sóc sức khỏe và những người già yếu, thường sống trong các viện dưỡng lão và trung tâm chăm sóc y tế dài hạn, sẽ được tiêm những mũi vắc-xin COVID-19 đầu tiên. Việt Nam cũng áp dụng cùng chiến lược này nhưng có sự điều chỉnh khá lớn với việc xác định người cần tiêm chủng chính là "lá chắn" cho công tác phòng, chống dịch. Theo đó, những chiến sĩ tuyến đầu như nhân viên y tế tại các bệnh viện, đặc biệt là các bệnh viện có bệnh nhân COVID-19, những nhân viên y tế tham gia chống dịch, thành viên ban chỉ đạo trực tiếp tổ chức công tác chống dịch sẽ là đối tượng đầu tiên cần được tiêm chủng. Ngoài vấn đề bảo vệ cho những đối tượng thiết yếu của công tác chống dịch, điều này còn tạo ra lớp "lá chắn" số 1 cho những người mà nếu không may họ nhiễm bệnh có thể lan truyền cho những người khác với mức độ nghiêm trọng hơn. Nếu thành trì này bị vỡ sẽ không còn ai tiếp tục bảo vệ các bệnh nhân và cộng đồng. Lượt vắc-xin tiếp theo sẽ dành cho những người hỗ trợ trực tiếp và gián tiếp cho chống dịch như lực lượng vũ trang (quân đội, công an). Những cán bộ này có mức độ tiếp xúc nhiều và liên tục tham gia vào công tác bảo đảm an toàn, an ninh xã hội. Trong các tình huống khẩn cấp, đây chính là lực lượng trực tiếp tham gia công tác phòng, chống dịch, xử lý thảm họa. 

Tiếp theo của nhóm ưu tiên này chính là những người lao động cung cấp dịch vụ thiết yếu và có khả năng tiếp xúc nhiều người như nhân viên làm các dịch vụ xã hội, dịch vụ thiết yếu. Đây là nhóm có mật độ tiếp xúc cao và chỉ cần sơ suất là có thể bị nhiễm bệnh. Nếu họ nhiễm bệnh, khả năng tiếp tục lây cho những người khác rất lớn. Trong thực tế chống dịch tại Việt Nam đã có những trường hợp như vậy, một nhân viên cửa hàng nhiễm bệnh và hàng trăm người đã phải đi cách ly do sử dụng dịch vụ tại cửa hàng đó.

Với khoảng thời gian khá ngắn từ khi các vắc-xin được phê duyệt theo tình trạng khẩn cấp tới nay, chưa đủ các dữ liệu lâm sàng về khả năng bảo vệ của các vắc-xin. Chính bởi vậy, các khuyến cáo kể cả của WHO cũng khá thận trọng. Đến thời điểm hiện tại, WHO chưa khuyến cáo việc áp dụng chính sách riêng cho vấn đề di chuyển có phải đòi hỏi chứng nhận tiêm chủng. Tại sao vậy? Bởi lẽ, cho đến nay vắc-xin mới chỉ chứng tỏ được khả năng bảo vệ, ngăn ngừa tử vong (với việc tiêm cho người già và người có sức khỏe suy giảm) hay là giảm sự lây truyền virus (tiêm cho nhân viên y tế và người lao động thiết yếu) chứ chưa hề có kết quả về việc ngăn ngừa sự lây lan thứ cấp. Nói một cách khác, các thử nghiệm lâm sàng chưa chứng minh được rằng một người được tiêm chủng sẽ không còn là người mang virus và lây nhiễm tiếp cho người khác. Chính vì vậy, việc tiến hành đồng thời cả tiêm chủng và các biện pháp phòng chống dịch không đặc hiệu mới là điểm mấu chốt của chiến lược hiện tại.

Một vấn đề nữa trong bảo đảm bình đẳng của tiêm chủng đấy là ưu tiên cho nhóm người cao tuổi và người có bệnh lý nền. Rất nhiều người trong số họ không có thu nhập tốt nên để bảo vệ nhóm này chắc chắn phải có sự giúp đỡ đến từ chính phủ. Với cách thức mà Việt Nam đang tiến hành, chúng ta thấy nhóm này nằm ngay sau những nhóm ưu tiên do đặc thù công việc kể trên. Điều này thể hiện tính nhân văn trong công tác tiêm chủng chống dịch tại Việt Nam và cũng bởi đây là nhóm dễ tổn thương nhất. Nhóm này sẽ không triển khai đợt đầu để bảo đảm vấn đề an toàn tiêm chủng nhưng cũng không phải đợt cuối khi đã mở rộng toàn dân. Bảo vệ cho nhóm này chính là giảm nguy cơ tử vong do COVID-19. Đáng chú ý, một số người lao động thiết yếu cũng có vấn đề sức khỏe mạn tính, hoặc nằm trong nhóm cao tuổi nên việc trùng lặp đối tượng là hoàn toàn có thể và các địa phương khi triển khai cần làm kỹ công tác sàng lọc đối tượng để đảm bảo không bỏ sót.

Quay trở lại công tác phòng chống dịch, rõ ràng Việt Nam đã vận dụng linh hoạt giữa ưu tiên đối tượng tiêm chủng với địa bàn tiêm chủng. Cũng là các đối tượng ưu tiên nhưng chắc chắn những địa bàn có bệnh nhân, có dịch, có nguy cơ sẽ phải ưu tiên bao phủ trước. Điều này không những đảm bảo lớp "lá chắn" số 1 mà còn bảo đảm rằng "lá chắn" đó giúp che chắn những địa bàn xung yếu nhất. Lưu ý rằng, nguy cơ không chỉ đơn giản là địa bàn có dịch, từng có bệnh nhân mà còn cả những địa bàn có nguy cơ về nhập cảnh bất hợp pháp nhất là khi các quốc gia liên kề chúng ta vẫn liên tục ghi nhận số ca nhiễm COVID-19 mỗi ngày.

Cuối cùng, cũng cần phải bàn tới đó là sự minh bạch nhưng linh hoạt trong công tác tiêm chủng. Vắc-xin hiện nhập về Việt Nam là loại 10 liều trong lọ, việc sử dụng thông minh để giảm hao phí đến mức thấp nhất trong bối cảnh khan hiếm nguồn cung như hiện tại cần phải tính đến sự minh bạch về vắc-xin. Theo đó, ngoài việc tiếp cận sớm nhất đến các đối tượng cần tiêm, sự đồng thuận cũng như cách bố trí triển khai tiêm chủng cũng phải đảm bảo sự linh hoạt cần thiết để nếu tiêm đủ cho đối tượng cần ưu tiên mà vẫn còn vắc-xin thì hoàn toàn có thể gọi tiếp nhóm bổ sung sao cho tận dụng đến mức cao nhất số liều vắc-xin hiện có. Như vậy mới bảo đảm cho sự công bằng trong tiêm chủng, bảo đảm số lượt người được tiêm tiệm cận với số vắc-xin được cấp và đạt tỉ lệ bảo vệ cao hơn. Đó mới là mục tiêu sau cùng của chiến dịch tiêm chủng.

TS, BS. Phạm Quang Thái
Phó Trưởng Khoa Kiểm soát bệnh truyền nhiễm, Viện Vệ sinh dịch tễ Trung ương