Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á được thành lập vào ngày 8-8-1967 thông qua Tuyên bố ASEAN, hay còn gọi là Tuyên bố Băng Cốc, được ký bởi ngoại trưởng 5 nước thành viên sáng lập là In-đô-nê-xi-a, Ma-lai-xi-a, Phi-li-pin, Xin-ga-po và Thái Lan. Sau đó, ASEAN đã mở rộng bao gồm toàn bộ 10 quốc gia ở Đông Nam Á, trong đó Bru-nây gia nhập năm 1984, Việt Nam năm 1995, Lào và Mi-an-ma năm 1997 và Căm-pu-chia năm 1999. Đến nay ASEAN đã trở thành một tổ chức hợp tác khu vực toàn diện, hoạt động trên cơ sở pháp lý và khuôn khổ thể chế là Hiến chương ASEAN. Hoạt động hợp tác của ASEAN đã bao trùm hầu hết các lĩnh vực của đời sống chính trị, kinh tế, xã hội các quốc gia trong khu vực. 

Trong hơn 5 thập niên qua, các quốc gia trong khu vực đã từng bước vượt qua các rào cản của lịch sử và những khác biệt, cùng chung tay đẩy mạnh hợp tác, tăng cường liên kết dưới một mái nhà ASEAN, cùng phấn đấu vì các mục tiêu chung là hòa bình, ổn định và hợp tác, phát triển. ASEAN đã dần xây dựng được các nguyên tắc, chuẩn mực ứng xử giữa các quốc gia, thống nhất được các mục tiêu chung, tạo dựng được lòng tin và thói quen hợp tác giữa các quốc gia Đông Nam Á, bảo đảm hòa bình và ổn định không chỉ trong khu vực mà còn góp phần tăng cường hòa bình và hợp tác ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Nền tảng cho các thành tựu trong hơn 50 năm qua là những cơ chế hợp tác nội khối của ASEAN được triển khai thông qua các hiệp ước, diễn đàn, hội nghị, dự án, chương trình phát triển, việc xây dựng Khu vực tự do thương mại ASEAN và các hoạt động văn hóa - thể thao khu vực. Các nhà lãnh đạo ASEAN đã từng bước xây dựng và vận dụng những cơ chế này nhằm bảo đảm các mục tiêu thúc đẩy phát triển kinh tế, văn hóa, giáo dục và tiến bộ xã hội của các nước thành viên; xây dựng Đông Nam Á thành một khu vực hòa bình ổn định, có nền kinh tế, văn hóa, xã hội phát triển; giải quyết những khác biệt trong nội bộ liên quan đến mối quan hệ giữa ASEAN với các nước, khối nước khác hoặc các tổ chức quốc tế khác.

Trong những thập niên qua, trật tự khu vực tương đối ổn định nhờ các cơ chế hợp tác an ninh, đối thoại, các nguyên tắc của Phương cách ASEAN: Cùng tôn trọng độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của tất cả các quốc gia, không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, giải quyết các tranh chấp bằng biện pháp hòa bình. Văn kiện lịch sử chế định mối quan hệ giữa các quốc gia thành viên là Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác ở Đông Nam Á (TAC) ra đời ngày 24-2-1976 tại Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ nhất ở Ba-li (In-đô-nê-xi-a). Hiệp ước Thân thiện và hợp tác (TAC) đến nay đã có tới 35 quốc gia ngoài khu vực ASEAN tham gia. Hiệp ước chính là nền tảng để ASEAN và các nước cùng nỗ lực thúc đẩy hòa bình và ổn định cho khu vực thông qua cơ chế đối thoại, sự tôn trọng và hợp tác giữa các thể chế.

ASEAN cũng đang giữ vai trò kết nối quan trọng ở khu vực, nhất là các nước lớn, góp phần xây dựng và định hình cấu trúc khu vực thông qua các tiến trình, cơ chế và diễn đàn do ASEAN khởi xướng và dẫn dắt. Ngoài các đối tác đối thoại đã có (10 đối tác đầy đủ là Ố-xtrây-ni-a, Ca-na-đa, Trung Quốc, EU, Ấn Độ, Nhật Bản, Niu Di-lân, Hàn Quốc, Nga, Mỹ và 1 đối tác theo lĩnh vực là Pa-ki-xtan), ASEAN hiện đã thiết lập quan hệ với 4 đối tác mới (trong đó, Na Uy, Thuỵ Sĩ và Thổ Nhĩ Kỳ được cấp quy chế Đối tác đối thoại theo lĩnh vực và Đức được cấp quy chế Đối tác phát triển), đồng thời mở rộng hợp tác với nhiều tổ chức khu vực. Bên cạnh đó, hiện đã có 90 nước và tổ chức cử Đại sứ tại ASEAN, cũng như 53 Ủy ban ASEAN tại nước thứ 3 được thiết lập tại thủ đô các nước ngoài khu vực và những nơi có trụ sở các tổ chức quốc tế lớn. 

Về kinh tế, ASEAN hiện được đánh giá là một thực thể kinh tế ổn định và năng động có khả năng thích ứng cao trước các chuyển biến của khu vực và thế giới. ASEAN đã chuyển mình thành một không gian kinh tế mở và hội nhập với thương mại nội khối hiện chiếm 1/4 tổng giá trị thương mại toàn khu vực này. Với hơn 630 triệu dân, Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) còn là một thị trường giàu tiềm năng tại khu vực châu Á - Thái Bình Dương, có tổng GDP đạt gần 3.000 tỷ USD. Từ chỗ là nền kinh tế đứng thứ 7 thế giới vào thời điểm thành lập (ngày 31-12-2015), đến năm 2017, Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) đã vươn lên thứ 6 thế giới và thứ 3 châu Á, với tổng giá trị thương mại hằng năm trên 1.000 tỷ USD và có hiệp định thương mại tự do (FTA) với tất cả các đối tác lớn của khu vực. Các chuyên gia kinh tế dự báo GDP của ASEAN sẽ đạt 4.700 tỷ USD vào năm 2020 và có tiềm năng trở thành nền kinh tế lớn thứ 4 trên thế giới vào năm 2030. Các nước ASEAN cũng đã đẩy mạnh liên kết kinh tế khu vực thông qua việc xây dựng Khu vực thương mại tự do ASEAN (AFTA) và các chương trình hợp tác kinh tế khác. 

Không chỉ thúc đẩy liên kết nội khối, ASEAN đã xây dựng các liên kết kinh tế với nhiều đối tác. Hiệp định đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) được ASEAN khởi xướng lần đầu tiên vào năm 2011 sẽ tạo dựng nên một trong những khối thương mại lớn nhất thế giới, bao gồm gần một nửa dân số thế giới và hơn 1/3 thương mại toàn cầu. Với RCEP, sự hội nhập kinh tế của ASEAN sẽ càng sâu sắc bởi RCEP được đánh giá là sẽ tạo ra mối quan hệ đối tác kinh tế hiện đại, toàn diện, chất lượng cao và đem lại lợi ích cho các bên.

Trong 52 năm qua, giá trị và bản sắc chung của khu vực đã được xây dựng thông qua các hoạt động hợp tác ASEAN trong lĩnh vực văn hóa - xã hội, qua đó đã từng bước tăng cường hiểu biết và tình đoàn kết giữa nhân dân các nước Đông Nam Á, giữa các nước trong khu vực với các nước ngoài khu vực. Nhờ các hoạt động giao lưu thể thao, kết nối văn hóa, giáo dục, các giá trị và bản sắc chung của khu vực đã được củng cố và ý thức cộng đồng của các nước ASEAN đã được tăng cường. Nhân quyền và các quyền tự do cơ bản được thúc đẩy và bảo vệ. Văn hóa dân tộc truyền thống của mỗi nước được bảo tồn và phát huy trong khi cộng đồng các quốc gia ASEAN chia sẻ bản sắc và giá trị chung. Văn hóa - xã hội đã được xem là 1 trong 3 trụ cột của Cộng đồng ASEAN và vai trò của văn hóa, xã hội trong xây dựng ASEAN cũng đã được khẳng định ở cấp cao nhất.

Tiếp tục xây dựng Cộng đồng ASEAN hòa bình, ổn định, hợp tác và thịnh vượng

Một dấu mốc quan trọng trong quá trình phát triển của ASEAN là sự hình thành Cộng đồng ASEAN vào ngày 31-12-2015 với 3 trụ cột gồm Chính trị - An ninh (APSC), Kinh tế (AEC) và Văn hóa - Xã hội (ASCC). Đây là một dấu mốc quan trọng, nâng hợp tác ASEAN lên một tầm cao mới và đòi hỏi các quốc gia thành viên phải nỗ lực hơn nữa để xây dựng một cộng đồng trong đó hơn 630 triệu người trong khu vực Đông Nam Á được sống trong môi trường hòa bình, hữu nghị, các dân tộc đoàn kết, đùm bọc lẫn nhau và được hỗ trợ phát triển đồng đều. Hướng tới Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2025, ASEAN đã đặt ra 3 kế hoạch tổng thể của các trụ cột, làm kim chỉ nam cho hoạt động của các cơ quan chuyên ngành của từng trụ cột đến năm 2025. Việc các nước ASEAN thông qua Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2025, cũng như 3 kế hoạch cộng đồng tương ứng là minh chứng rõ ràng cho cam kết quyết tâm xây dựng ASEAN thành một khối các quốc gia hợp tác và cố kết.

Với trụ cột về Chính trị - An ninh (APSC), sau hơn 2 năm hình thành đến nay, các nước ASEAN đã đưa vào thực hiện được 239 dòng/290 dòng hành động trong Kế hoạch tổng thể Cộng đồng Chính trị - An ninh (APSC) 2025 (đạt tỷ lệ 82%). Quan trọng hơn, hiệu quả và chất lượng hợp tác đã có những chuyển biến rõ rệt. Trong khuôn khổ xây dựng APSC tới năm 2025, ASEAN tiếp tục ưu tiên đẩy mạnh đối thoại và hợp tác vì hòa bình, ổn định ở khu vực, thúc đẩy xây dựng lòng tin, xử lý hữu hiệu những thách thức nảy sinh, cũng như góp phần giảm căng thẳng tại một số điểm nóng khu vực.

Với trụ cột Kinh tế (AEC), AEC đã tạo động lực phát triển cho nền kinh tế các nước thành viên, đem lại cho người dân những cơ hội tiếp cận thị trường, mở rộng cơ hội đầu tư, kinh doanh. AEC đã góp phần tạo ra một khu vực kinh tế ổn định, có khả năng cạnh tranh, trong đó các nước thành viên bước đầu tham gia hội nhập khu vực sâu và toàn diện, đồng thời tăng cường sự gắn kết nội khối. Hiện AEC đặt mục tiêu loại bỏ các rào cản về chi phí và hậu cần đối với thanh toán quốc tế. Đây được xem là một bước đi quan trọng để mở ra tiềm năng tăng trưởng của ASEAN. Các nước ASEAN tin rằng, nếu các tiêu chuẩn như ISO 2022 được thông qua để hỗ trợ mạng lưới này, Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) sẽ được kết nối toàn cầu, tạo điều kiện cho dòng chảy thương mại và đầu tư trực tiếp nước ngoài trong khối cũng như với tất cả các quốc gia trên thế giới. Lợi ích thậm chí lớn hơn còn có thể đạt được nếu hội nhập khu vực được kết hợp với việc áp dụng các công nghệ mới của thế giới (công nghiệp 4.0, công nghệ phân loại…).

Đối với trụ cột Văn hóa - Xã hội ASEAN (ASCC), ASEAN đã đề ra Kế hoạch tổng thể về lĩnh vực văn hóa - xã hội hướng tới xây dựng một Cộng đồng ASEAN lấy nhân dân làm trung tâm, đùm bọc, tương thân tương ái, vượt qua những khó khăn và thách thức của quá trình toàn cầu hóa, với mục tiêu quan trọng nhất của ASCC là thúc đẩy tiến bộ xã hội và xây dựng bản sắc chung. Năm 2018, ASCC ưu tiên hướng đến là các sáng kiến của thanh niên, bao gồm phục hồi Quỹ Thanh niên Xin-ga-po - ASEAN; chủ trì tổ chức giải đấu thể thao trực tuyến và giới thiệu Chương trình học bổng Thanh niên ASEAN; tăng cường cam kết ứng phó với biến đổi khí hậu của ASEAN; các giá trị cốt lõi trong hiểu biết về kỹ thuật số; khuôn khổ nhằm giảm thiểu các tác động tiêu cực của tin giả; “Mạng lưới các thành phố thông minh ASEAN” nhằm cải thiện môi trường sống, sinh kế của người dân tại các đô thị ASEAN và tăng cường cơ hội của doanh nghiệp khu vực với thị trường 630 triệu dân…

Với chủ đề "Thúc đẩy quan hệ đối tác vì sự bền vững", Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN lần thứ 52 (AMM-52) vừa diễn ra từ ngày 31-7 đến 3-8-2019 tại Băng Cốc, Thái Lan với sự tham dự của Bộ trưởng Ngoại giao 10 nước ASEAN và bộ trưởng các nước đối tác. Trong phát biểu đề dẫn với tư cách nước Chủ tịch kế tiếp của ASEAN, Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Phạm Bình Minh nhấn mạnh, ASEAN đang ngày càng phát triển lớn mạnh, gắn kết chặt chẽ với vai trò trung tâm và vị thế quốc tế được củng cố, tiến trình xây dựng Cộng đồng được triển khai tích cực. Phó Thủ tướng Phạm Bình Minh khẳng định, trước những chuyển động phức tạp của môi trường khu vực và quốc tế, ASEAN cần vững vàng, đoàn kết, tự cường, đề cao thượng tôn pháp luật để tiến bước, ứng phó hiệu quả biến động phức tạp của tình hình khu vực và quốc tế.

Là nước Chủ tịch ASEAN kế tiếp, Việt Nam cam kết sẽ tiếp tục tinh thần và động lực của năm 2019 để tăng cường thống nhất và gắn kết ASEAN, phát huy hơn nữa vai trò trung tâm của ASEAN trong ứng phó hiệu quả các thách thức an ninh, phát triển toàn cầu.

Hội nghị đã thống nhất ASEAN cần hướng tới xây dựng Cộng đồng bền vững trên cả ba trụ cột, hướng tới người dân, lấy người dân làm trung tâm và không để ai bị bỏ lại phía sau. Để đạt được mục tiêu đó, ASEAN sẽ tiếp tục củng cố các cơ chế do ASEAN đóng vai trò chủ đạo và dẫn dắt, đẩy mạnh các quan hệ đối tác và thúc đẩy phát triển bền vững, kết nối các sáng kiến kết nối, cũng như nâng cao vai trò và vị thế quốc tế. Đồng thời, ASEAN tiếp tục tăng cường nỗ lực để bảo đảm hòa bình, an ninh và ổn định khu vực dựa trên tin cậy lẫn nhau, hiểu biết chung và hợp tác cùng có lợi.

Trước tình hình thế giới và khu vực đang chuyển biến nhanh chóng, ASEAN sẽ tiếp tục đẩy mạnh hợp tác nội khối cũng như với các đối tác, tận dụng tối đa các cơ hội mang lại để đáp ứng những nhu cầu cơ bản của người dân, cũng như nâng cao khả năng sẵn sàng ứng phó với những thách thức đang nổi lên.

Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN lần thứ 52 đã mở đầu cho một loạt hội nghị cấp Bộ trưởng Ngoại giao của ASEAN và giữa ASEAN với đối tác, mang lại nhiều kết quả quan trọng. Trong đó tiến trình xây dựng Cộng đồng được tiếp tục thúc đẩy, nhận được sự cam kết mạnh mẽ từ tất cả các nước thành viên ASEAN. Hầu hết các chương trình hành động, kế hoạch công tác được triển khai tích cực, hoàn thành đúng tiến độ. Các nước cam kết nỗ lực thúc đẩy xây dựng Cộng đồng trên cả ba trụ cột là Chính trị - An ninh, Kinh tế và Văn hóa - Xã hội. Tại Hội nghị, nhiều nội dung hợp tác thiết thực được các nước thúc đẩy như chống rác thải biển, tận dụng công nghệ mới, phát triển doanh nghiệp vừa và nhỏ, tăng cường kết nối doanh nghiệp, đào tạo, phát triển nguồn nhân lực thích ứng với cách mạng 4.0... Quan hệ giữa ASEAN với các đối tác được đẩy mạnh. Các nước đối tác đều tỏ rõ sự quan tâm và muốn tăng cường hơn nữa quan hệ với ASEAN, đưa ra nhiều sáng kiến, đề xuất hợp tác mới. Qua Hội nghị lần này, vai trò, vị thế của ASEAN, vai trò trung tâm của ASEAN trong cấu trúc khu vực được tiếp tục được đẩy mạnh và được tất cả các nước đối tác đặc biệt coi trọng.

Việt Nam quyết tâm cùng ASEAN hiện thực hóa Cộng đồng

Lễ ra mắt Ủy ban Quốc gia ASEAN 2020 (ngày 24-12-2018).

24 năm tham gia ASEAN, dù là thành viên đến sau, trình độ phát triển còn khoảng cách với nhiều nước, nhưng Việt Nam luôn thể hiện thiện chí và nỗ lực, nhiệt huyết và trách nhiệm, đóng góp không nhỏ vào thành tựu chung của ASEAN, đó là: Nỗ lực của Việt Nam thúc đẩy kết nạp các nước Đông Nam Á còn lại để hình thành ASEAN 10; vai trò tích cực của Việt Nam trong xác định mục tiêu, phương hướng phát triển và hình thành các quyết sách lớn của ASEAN; dấu ấn Việt Nam trong các sự kiện lớn như Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 6 tại Hà Nội (tháng 12-1998), đảm nhiệm tốt nhiệm kỳ Chủ tịch ASEAN 2000 - 2001 và hoàn thành xuất sắc vai trò Chủ tịch ASEAN 2010 với những kết quả to lớn và thực chất (như mở rộng Cấp cao Đông Á bao gồm tất cả các nước lớn ở khu vực, thành lập cơ chế Hội nghị Bộ trưởng quốc phòng mở rộng…).

Trong bối cảnh thế giới và khu vực có nhiều bất ổn, trực tiếp hoặc gián tiếp ảnh hưởng đến an ninh và ổn định ở Đông Nam Á, Việt Nam luôn khẳng định tiếng nói của tinh thần đoàn kết, thống nhất và nâng cao ý thức trách nhiệm chung nhằm ứng phó hiệu quả với các nguy cơ đe dọa hòa bình, an ninh và ổn định của khu vực.

Từ khi Cộng đồng ASEAN hình thành cuối năm 2015, Việt Nam đã và đang cùng các thành viên ASEAN tích cực triển khai xây dựng Cộng đồng, thực hiện nghiêm túc các cam kết và đề xuất sáng kiến trong nhiều lĩnh vực. Đáng chú ý, Việt Nam là một trong hai nước có tỷ lệ thực hiện cao nhất các biện pháp ưu tiên trong Kế hoạch tổng thể xây dựng Cộng đồng Kinh tế ASEAN.

Việt Nam cũng có nhiều đóng góp quan trọng trong mở rộng quan hệ và đẩy mạnh hợp tác giữa ASEAN với các đối tác, đảm nhận thành công vai trò điều phối quan hệ ASEAN với Trung Quốc (2009 - 2012), EU (2012 - 2015), Ấn Độ (2015 - 2018).

Tham gia ASEAN đã mang đến nhiều lợi ích và cơ hội để Việt Nam từng bước hội nhập với khu vực và quốc tế, nâng cao thực lực và cải cách trong nước, phát huy vai trò và vị thế của một quốc gia có trách nhiệm trong cộng đồng quốc tế. Việt Nam đã đóng góp vào thành quả của ASEAN với tâm thế cùng thắp sáng ngọn lửa chung, nỗ lực không ngừng nghỉ vì các mục tiêu của Cộng đồng.

24 năm kể từ khi gia nhập ASEAN, Việt Nam luôn xác định ASEAN là một ưu tiên chiến lược trong chính sách đối ngoại của mình. Đại hội lần thứ XII của Đảng đã một lần nữa khẳng định chủ trương và phương châm “Chủ động, tích cực và có trách nhiệm cùng các nước ASEAN xây dựng Cộng đồng vững mạnh”.

Việt Nam luôn xác định ASEAN là đối tác ưu tiên, là “hòn đá tảng” trong ngoại giao đa phương của Việt Nam. Đây cũng chính là tinh thần của Chỉ thị số 25-CT/TW ngày 8-8-2018 của Ban Bí thư Trung ương Đảng về việc đẩy mạnh và nâng tầm đối ngoại đa phương đến năm 2030 . Đây là kim chỉ nam cho đối ngoại đa phương trong 10 năm tới của Việt Nam mà trong đó ASEAN là ưu tiên hàng đầu.

Năm 2020, Việt Nam đảm nhiệm cương vị Chủ tịch ASEAN. Đây là cơ hội của Việt Nam thúc đẩy xây dựng Cộng đồng vững mạnh hơn. Đồng thời là trách nhiệm để dẫn dắt ASEAN không những vững mạnh về mặt nội bộ, mà còn phải tăng thêm uy tín, vai trò ở khu vực cũng như đóng góp vào tiến trình, sự quan tâm của toàn cầu.

Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc tại cuộc họp thành lập Ủy ban quốc gia ASEAN cuối tháng 12-2018, nhấn mạnh: “Việc tổ chức thành công năm Chủ tịch ASEAN 2020 có ý nghĩa rất quan trọng, là thời điểm để ASEAN đánh giá giữa kỳ và quyết định những bước đi tiếp theo trong chặng đường về đích để thực hiện mục tiêu xây dựng thành công Cộng đồng ASEAN vào năm 2025. Sự kiện này sẽ tạo ra vận thế mới để phát huy tối đa lợi thế, tiềm năng đất nước, nâng cao vị thế, hình ảnh của Việt Nam. Tôi xin khẳng định, Việt Nam coi trọng, trông đợi và sẵn sàng làm hết sức mình để năm Chủ tịch ASEAN 2020 thành công”.

24 năm Việt Nam trở thành thành viên trong đại gia đình ASEAN, Việt Nam tự hào trong mỗi thành công của ASEAN thời gian qua đều có dấu ấn đậm nét của Việt Nam, một thành viên tích cực, chủ động, có trách nhiệm, luôn chung tay cùng các quốc gia thành viên khác trong củng cố, đoàn kết, phát triển ASEAN ngày càng vững mạnh, hướng tới xây dựng thành công cộng đồng ASEAN.

Thanh Xuân
(tổng hợp)