Chúng ta đã quen với định nghĩa sau đây về giai cấp và đã áp dụng nó để phân định thành phần giai cấp ở nước ta: “Người ta gọi là giai cấp, những tập đoàn to lớn gồm những người khác nhau về địa vị của họ, trong một hệ thống sản xuất xã hội nhất định trong lịch sử, khác nhau về quan hệ của họ (thường thường thì những quan hệ này được pháp luật quy định và thừa nhận) đối với những tư liệu sản xuất, về vai trò của họ trong tổ chức lao động xã hội và như vậy là khác nhau về cách thức hưởng thụ và về phần của cải xã hội ít hoặc nhiều mà họ được hưởng. Giai cấp là những tập đoàn người, mà tập đoàn này thì có thể chiếm đoạt lao động của tập đoàn khác, do chỗ các tập đoàn đó có địa vị khác nhau trong một chế độ kinh tế - xã hội nhất định”(1). Căn cứ vào định nghĩa giai cấp ấy, Đảng ta đã xác định và hướng dẫn kê khai lý lịch trong Đảng và trong xã hội gồm: thành phần xuất thân và thành phần bản thân. Ví dụ: công nhân, nông dân, tư sản, địa chủ, phú nông, bần nông, cố nông. Trong cả hai cuộc cách mạng dân tộc, dân chủ và XHCN, Đảng ta đều thấy cần thiết phải lôi kéo cho được những người trí thức tham gia, không thể thiếu họ trong lực lượng cách mạng. Trong cách mạng XHCN vai trò của trí thức ngày càng được đề cao, được ghi nhận đậm nét trong các văn bản của Đảng. Nghị quyết của Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng Cộng sản Việt Nam đã ghi: “Xây dựng đội ngũ trí thức lớn mạnh, có chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước. Tôn trọng và phát huy tự do tư tưởng trong hoạt động nghiên cứu sáng tạo. Trọng dụng trí thức trên cơ sở đánh giá đúng phẩm chất, năng lực và kết quả cống hiến. Bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, đãi ngộ xứng đáng những cống hiến của trí thức. Có chính sách đặc biệt đối với nhân tài của đất nước. Coi trọng vai trò tư vấn, phản biện, giám định xã hội của các cơ quan nghiên cứu khoa học trong việc hoạch định đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước và các dự án phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội. Gắn bó mật thiết giữa Đảng và Nhà nước với trí thức, giữa trí thức với Đảng và Nhà nước”(2).

Dù đánh giá cao vai trò của trí thức như thế nào đi nữa, nhưng theo quan niệm truyền thống ở các nước XHCN, cho tới nay, trí thức vẫn không bao giờ được coi là một giai cấp. Theo nhận thức chung, phổ biến của đảng cộng sản thì trong các chế độ cũ (phong kiến địa chủ, tư sản) hầu hết trí thức xuất thân từ giai cấp bóc lột, tuyệt đại bộ phận trong số họ đều phục vụ cho chính quyền của giai cấp thống trị. Khi cách mạng do giai cấp vô sản phát động, trong số họ có một bộ phận đi theo cách mạng nhưng dễ hoang mang, dao động, ngả nghiêng, vì vậy khi cách mạng thành công thì cần cải tạo họ để họ phục vụ cho giai cấp vô sản. Dưới chế độ XHCN, nhà nước cần phải đào tạo ra một lớp trí thức mới xuất thân từ công nông, tuy họ xuất thân từ những thành phần “cốt cán” ấy nhưng khi đã là trí thức thì họ không còn là công nông nữa, mà chỉ là một tầng lớp (hay đội ngũ) cần liên minh để xây dựng CNXH.

Ở Việt Nam có khác, người trí thức cùng chung số phận với dân tộc mình, bị đế quốc thực dân và bọn phong kiến tay sai đàn áp; không chịu mãi kiếp đời nô lệ nên đã cùng nhân dân đứng lên, dưới ngọn cờ của Đảng Cộng sản Việt Nam, trong suốt mấy cuộc kháng chiến giành độc lập tự do. Có một đặc điểm quan trọng là trong số những người tham gia ngay từ buổi đầu dựng Đảng, dựng Nước thì đại bộ phận họ đều là trí thức, đều xuất thân từ những gia đình trí thức hoặc tầng lớp “khá giả” (nghĩa là không xuất thân từ công nông); có một số người đã trở thành những yếu nhân của phong trào cách mạng. Hồ Chí Minh, Trần Phú, Lê Hồng Phong, Hà Huy Tập, Nguyễn Văn Cừ, Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp… là những người như thế. Trải qua gần một thế kỷ có biết bao trí thức nước ta đã tham gia phong trào cách mạng do Đảng lãnh đạo, họ đã trưởng thành từ những phong trào ấy, không ít người đã có những đóng góp to lớn, làm rạng rỡ dân tộc, vẻ vang giống nòi. Nhưng cho tới nay, theo tư duy lấy định nghĩa giai cấp đã nêu ở trên làm hệ quy chiếu thì dù có đánh giá trí thức quan trọng như thế nào thì đương nhiên vẫn không coi họ là một giai cấp!?

Thời đại hậu công nghiệp đã đưa tới nền văn minh tin học, kinh tế thế giới đã chuyển thành nền kinh tế tri thức, một bộ phận ngày càng nhiều những nhà bác học, nhà công nghệ, kỹ sư, công trình sư và nhân viên kỹ thuật đều là trí thức. Ngày nay, giai cấp công nhân (giai cấp vô sản) không như giai cấp vô sản ở thế kỷ XIX, nghĩa là họ không chỉ là giai cấp của những người “lao động chân tay”, “lao động cơ bắp”, “lao động giản đơn” và “không có trí tuệ”… mà trên thực tế một số đông và ngày càng nhiều những người trí thức (như nói trên), đã trở thành công nhân, họ có quyền khai mình là công nhân, tức là họ đã trở thành người công nhân hiện đại, họ ngày càng thể hiện mình trong nền sản xuất ra của cải vật chất của xã hội; họ đứng ở trung tâm của nền sản xuất hiện đại và luôn đại diện cho lực lượng sản xuất tiên tiến nhất của thời đại. Nội hàm khái niệm “giai cấp công nhân” mà các nhà kinh điển nêu ra ở thế kỷ XIX đã và đang mở rộng theo đúng khuynh hướng phát triển của nền sản xuất hiện đại. Nhưng cho dù như thế thì vẫn còn một số đông những nhà trí thức không nằm trong nền sản xuất ra của cải vật chất như bác sĩ, nhà giáo, nhà hoạt động văn hoá, nhà hoạt động chính trị - xã hội, công chức, viên chức… Họ vẫn chưa được xếp vào bất cứ thành phần giai cấp nào. Họ vẫn là “trí thức”, được gọi là “bộ phận” hay “tầng lớp” hoặc “đội ngũ” chứ không phải giai cấp trí thức, càng không thể coi họ là giai cấp công nhân. Mới đây, tôi có hỏi mấy đồng chí cán bộ là đảng viên, đều có học vị trên đại học, đều đã qua chương trình lý luận chính trị cao cấp, đang làm công tác quan trọng ở ngành tổ chức xây dựng đảng, về việc kê khai thành phần giai cấp. Một anh trả lời tôi rằng cứ khai theo mẫu có sẵn, đã được nghiên cứu cẩn thận rồi đấy. Tôi hỏi: Cụ thể như bản thân anh thì anh khai thành phần giai cấp gì? Anh bảo, thân phụ anh là cán bộ chính quyền, thân mẫu là bác sĩ, nên cứ ghi là thành phần cán bộ, công chức và bản thân anh đang công tác trong bộ máy của Đảng thì kê là công chức. Tôi lại hỏi thế ra lại có thành phần giai cấp là cán bộ, công chức à? Anh trả lời tôi hơi lúng túng: Cứ theo mẫu mà khai, cứ thực tế mà điền vào, bây giờ người ta không khai thành phần là bần nông, trung nông, phú nông, tư sản… như trước nữa đâu. Thấy tôi băn khoăn và hình như anh cũng thấy có vấn đề nên cười bảo tôi: “Hỏi làm gì lắm thế?!”.

Chúng ta kiên trì Chủ nghĩa Mác-Lênin thì dù tình hình kinh tế - xã hội trong thời kỳ quá độ tiến lên CNXH đã phát triển thế nào, cơ cấu xã hội - dân cư có thay đổi thế nào thì giai cấp vẫn tồn tại cũng như nhà nước và đảng vẫn tồn tại; vì thế trong sự phân định, quy định kê khai thành phần giai cấp cũng cần phải có sự minh định rõ ràng, sự vật cần có tên của nó.

Quy định một bộ phận dân cư thuộc thành phần giai cấp nào không phải chỉ là hình thức, mà nó liên quan đến tư tưởng chiến lược, đến việc xác định bản chất của Đảng, đến việc sắp xếp lực lượng cách mạng và chính sách nhân sự trong hệ thống chính trị. Chúng ta chẳng đang vẫn rất chú ý đến tỷ lệ cơ cấu giai cấp trong kết cấu nhân sự của Đảng và Nhà nước đó sao?

Hồ Chí Minh từng nói: Đảng phải là người tiêu biểu cho trí tuệ, tinh hoa, đạo đức, lương tâm và danh dự của dân tộc. Điều lệ Đảng  khẳng định Đảng Cộng sản Việt Nam là đội tiên phong của giai cấp công nhân, nhân dân lao động và của cả dân tộc. Vậy một bộ phận quan trọng trong dân cư là những người trí thức (như nói trên) không lẽ cứ phải gán cho họ là một “bộ phận”, một tầng lớp, một đội ngũ hoặc cứ “lơ lửng” là cán bộ, công chức không thuộc giai cấp nào, trong khi họ đang đứng trong hàng ngũ của Đảng và họ là những người tiêu biểu cho tinh hoa trí tuệ của dân tộc?

Nhưng nếu gọi họ là giai cấp thì là giai cấp nào, có trái với Chủ nghĩa Mác-Lênin hay không?

Theo tôi, chúng ta cần theo phương pháp luận Mác-xít, căn cứ vào thực tiễn để nghiên cứu, vận dụng tìm ra câu trả lời thoả đáng. Chúng ta nên chú ý đến những luận điểm quan trọng của Ph.Ăngghen, một trong hai tác giả bản “Tuyên ngôn của đảng cộng sản”. Ở giai đoạn cuối đời, nghĩa là ở thời điểm ông đưa ra những chỉ dẫn, những lời bổ sung hoặc đính chính để làm rõ thêm những quan điểm của C.Mác và của ông trong các tác phẩm của hai ông đã xuất bản trước đó cùng những dự báo khoa học của riêng ông về sự phát triển tương lai của CNXH. Trong một bài viết ngắn, cô đọng, Ph.Ăngghen đã nói rất rõ rằng giai cấp công nhân được hình thành cùng với quá trình phát triển của nền đại công nghiệp, trong đó hai nguồn nhân lực quan trọng và chủ yếu là từ công nhân thủ công nghiệp và các sinh viên. Ngày 19 tháng chạp năm 1893, trong thư “Gửi Đại hội Quốc tế các sinh viên XHCN” lần đầu tiên Ph.Ăngghen đã nêu ra một cách khẳng định khái niệm “giai cấp vô sản trí thức” là bộ phận hợp thành của giai cấp công nhân hiện đại và chỉ rõ chính giai cấp công nhân ấy (chứ không phải như chúng ta hiểu một cách cụ thể về hình ảnh người công nhân ở thế kỷ XIX như Ph.Ăngghen đã mô tả trong tác phẩm “Tình cảnh giai cấp lao động ở Anh” của ông) là lực lượng duy nhất hoàn thành sự nghiệp giải phóng giai cấp công nhân xây dựng thành công CNXH trong tương lai. Trong bức thư này, Ph.Ăngghen đã chỉ ra mấy luận điểm quan trọng sau:

Thứ nhất, Hội sinh viên XHCN phải làm cho thanh niên ý thức được rằng giai cấp vô sản trí thức phải được hình thành từ hàng ngũ các sinh viên.

Thứ hai, sinh viên sẽ trở thành giai cấp vô sản trí thức, nó sẽ hình thành bên cạnh và trong hàng ngũ những người bạn của nó là các công nhân thủ công nghiệp (công nhân thủ công nghiệp cũng sẽ trở thành giai cấp công nhân hiện đại trong quá trình công nghiệp hoá).

Thứ ba, giai cấp vô sản giành quyền lãnh đạo không phải chỉ bộ máy chính trị mà phải cả toàn bộ nền sản xuất xã hội và những kiến thức vững chắc chứ không phải là những luận điệu huênh hoang, rỗng tuếch về vai trò lãnh đạo của giai cấp công nhân.

Ông viết: “Các bạn hãy cố gắng làm cho thanh niên ý thức được rằng giai cấp vô sản trí thức phải được hình thành từ hàng ngũ các sinh viên, bên cạnh và trong hàng ngũ những người bạn của nó - các công nhân thủ công nghiệp… sự nghiệp giải phóng công nhân đòi hỏi phải có những bác sĩ, kỹ sư, nhà hoá học, nông học và các chuyên gia khác; vấn đề là ở chỗ giành quyền lãnh đạo không phải chỉ có bộ máy chính trị, mà còn phải cả toàn bộ nền sản xuất xã hội nữa và ở đây cần đến những kiến thức vững chắc chứ không phải là những luận điệu huênh hoang rỗng tuếch”(3).

Từ những chỉ dẫn quan trọng nói trên của Ph.Ăng-ghen và căn cứ vào tình hình thực tiễn hiện nay, chúng tôi xin nêu ra mấy điều sau đây để mong góp vào việc nghiên cứu chung:

Trong các văn bản chính trị - pháp lý của Đảng và Nhà nước về xây dựng giai cấp công nhân, cần nhấn mạnh tới định hướng đào tạo hàng ngũ sinh viên thành giai cấp vô sản trí thức. Đào tạo giai cấp vô sản trí thức phải là mục tiêu của nhà trường XHCN của Việt Nam.

Giai cấp vô sản trí thức cũng cần được đối xử và tôn vinh như “những người bạn” cùng giai cấp của nó là công nhân công nghiệp…

Không nên gọi họ là “tầng lớp” hay đội ngũ “trí thức” mà nên theo Ph.Ăngghen khẳng định họ là một bộ phận của giai cấp công nhân hiện đại bao gồm: công nhân công nghiệp, công nhân nông nghiệp, công nhân (vô sản) trí thức…

Khẳng định giai cấp vô sản trí thức cùng với những người bạn của nó là giai cấp công nhân các ngành khác, chính là người có sứ mệnh giành và giữ vững quyền lãnh đạo chính trị của Đảng Cộng sản bởi vì Đảng Cộng sản là đội tiên phong của chính họ. Nói Đảng Cộng sản Việt Nam mang trong mình bản chất cách mạng và khoa học, là người tiêu biểu cho trí tuệ, lương tâm, danh dự của dân tộc chính bởi vì Đảng là đội tiên phong của một giai cấp công nhân có kết cấu như trên - một giai cấp bao gồm những phần tử tinh hoa của thời đại và đại diện cho khuynh hướng phát triển hợp quy luật của lịch sử.

Trần Đình Huỳnh

_____

(1) V.I.Lênin toàn tập, tập 39, tr.17-18. (2) Văn kiện Đại hội XI, tr.241-242. (3) C.Mác Phri-đrích Ăngghen tuyển tập, tập 6, NXBST, H.1984, tr.552-553.