Dân chủ không đối lập với tập trung mà chỉ đối lập với tình trạng độc đoán, chuyên quyền. Tập trung không đối lập với dân chủ mà chỉ đối lập với tình trạng tản mát, tự do, tuỳ tiện, vô tổ chức, vô kỷ luật. Dân chủ là cơ sở của tập trung và tập trung chỉ có thể thực hiện được hiệu quả trên cơ sở phát huy thật sự dân chủ trong Đảng. Tập trung trên cơ sở dân chủ hoàn toàn khác với tập trung quan liêu, độc đoán, chuyên quyền. Dân chủ có sự bảo đảm của tập trung cũng hoàn toàn khác về bản chất với dân chủ hình thức, dân chủ vô chính phủ, tự do vô tổ chức, vô kỷ luật.

Nguyên tắc tập trung dân chủ là nguyên tắc rường cột để xây dựng Đảng thành một tổ chức chiến đấu chặt chẽ, vừa phát huy sức mạnh của mỗi người, vừa tạo nên sức mạnh tổng hợp của tổ chức. Nguyên tắc tập trung dân chủ chỉ đạo toàn bộ, xuyên suốt quá trình xây dựng tổ chức, sinh hoạt và hoạt động lãnh đạo của Đảng. Nguyên tắc đó quy định cơ cấu, hình thức tổ chức của Đảng, phương thức, chế độ thiết lập các cơ quan lãnh đạo của Đảng, xác lập các quy tắc giải quyết các mối quan hệ trong nội bộ Đảng và nguyên tắc này còn chi phối các nguyên tắc khác của Đảng. Đó cũng là nguyên tắc quan trọng nhất để chỉ đạo mọi hoạt động của tổ chức, sinh hoạt nội bộ và phong cách làm việc của Đảng. Nó làm cho Đảng được xây dựng thành một đội ngũ có kỷ luật chặt chẽ, có sức chiến đấu cao, phát huy được tính chủ động, năng động và sáng tạo của đông đảo cán bộ, đảng viên. Nó bảo đảm cho Đảng luôn là một tổ chức lãnh đạo, một tổ chức chiến đấu, một tổ chức hành động mà không phải là một câu lạc bộ. Thực hiện đúng nguyên tắc tập trung dân chủ vừa phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo, trách nhiệm cao của mỗi cán bộ, đảng viên, tổ chức đảng, vừa tập trung được trí tuệ và sức mạnh vật chất của toàn Đảng, như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết: Đảng ta tuy nhiều người, nhưng khi tiến đánh thì chỉ như một người. Sức mạnh của Đảng là sự thống nhất về chính trị, tư tưởng, tổ chức và đạo đức. Sự thống nhất về chính trị, tư tưởng, đạo đức chỉ có thể vững chắc và biến thành hiện thực khi được bảo đảm bằng sự thống nhất về mặt tổ chức thông qua thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ. Tập trung dân chủ là cơ sở của kỷ luật đảng, bảo đảm cho Đảng thực sự là một chỉnh thể có tổ chức chặt chẽ, đồng bộ, thống nhất từ Trung ương tới cơ sở.

Mặt khác, tập trung dân chủ là nguyên tắc phân biệt đảng cách mạng chân chính của giai cấp công nhân với các đảng chính trị khác. Nguyên tắc này đã được V.I.Lê-nin khẳng định để xây dựng đảng kiểu mới của giai cấp công nhân, phân biệt với các đảng cơ hội trong Quốc tế II đầu thế kỷ XX. Thừa nhận và tổ chức, hoạt động theo nguyên tắc tập trung dân chủ là một dấu hiệu, một điều kiện cơ bản bảo đảm cho một chính đảng đi theo và trung thành với những nguyên tắc của một đảng Mácxít - Lêninnít.

Thực trạng thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ

Lịch sử phong trào cộng sản và công nhân quốc tế, thực tiễn xây dựng và hoạt động của Đảng ta đã khẳng định vai trò đặc biệt quan trọng của nguyên tắc tập trung dân chủ. Vì vậy, nguyên tắc này luôn là mục tiêu công kích, xuyên tạc của chủ nghĩa đế quốc, các thế lực thù địch, cơ hội, xét lại hòng phá hoại các đảng cộng sản. Trong quá trình cải cách, cải tổ, Đảng Cộng sản Liên Xô và các đảng cộng sản ở các nước Đông Âu trước đây đã ngộ nhận, từ bỏ nguyên tắc tập trung dân chủ. Đây là một trong những sai lầm nghiêm trọng làm cho các đảng này tan rã, biến chất, mất vai trò lãnh đạo xã hội. Một mình Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô M.Goóc-ba-chốp đã giải tán cả BCH Trung ương Đảng, dẫn đến Đảng Cộng sản Liên Xô tan vỡ.

Suốt chặng đường gần một thế kỷ qua, Đảng Cộng sản Việt Nam trong từng giai đoạn cách mạng và mỗi nhiệm vụ cụ thể, nguyên tắc tập trung dân chủ luôn được đặc biệt coi trọng trong tổ chức, sinh hoạt của Đảng. Vì vậy, Đảng ta đã lãnh đạo dân tộc đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác. Trong thời gian qua, tuyệt đại đa số các tổ chức đảng trong toàn Đảng thực hiện tốt nguyên tắc tập trung dân chủ. Tuy nhiên, một số cấp ủy, tổ chức đảng và cán bộ chủ trì bị xử lí kỷ luật, trong đó nguyên nhân chủ yếu là vi phạm nguyên tắc tập trung dân chủ. Điển hình là: Trung ương đã kỷ luật bằng hình thức cảnh cáo đối với Ban Thường vụ Tỉnh ủy Vĩnh Phúc nhiệm kỳ 2010-2015; Ban Thường vụ Thành ủy Đà Nẵng nhiệm kỳ 2015-2020; Ban Cán sự đảng Bộ Công thương nhiệm kỳ 2011-2016; Ban Cán sự đảng Bộ Thông tin và Truyền thông nhiệm kỳ 2011-2016… vì các tổ chức đảng này đã có biểu hiện vi phạm nghiêm trọng nguyên tắc tổ chức và sinh hoạt đảng, vi phạm quy chế làm việc của cấp ủy. Không ít cán bộ cao cấp và nguyên cán bộ cao cấp của Đảng đã bị cách chức, xóa chức như các ông: Nguyễn Xuân Anh, cựu Bí thư Thành ủy Đà Nẵng; Phạm Văn Vọng, cựu Bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Phúc; Lê Phước Thanh, cựu Bí thư Tỉnh ủy Quảng Nam; Vũ Huy Hoàng, cựu Bộ trưởng Bộ Công thương; Nguyễn Bắc Son, cựu Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông. Gần đây, đã khai trừ ra khỏi Đảng đối với ông Lê Quang Hào, đảng ủy viên, Phó Tổng Giám đốc Tổng Công ty Đầu tư phát triển đường cao tốc Việt Nam (VEC). Cảnh cáo ông Mai Tuấn Anh, Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch Hội đồng thành viên và ông Trần Văn Tám, Phó Bí thư Đảng ủy, Tổng Giám đốc Tổng Công ty VEC; ông Đặng Phan Chung, Ủy viên Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Phó Bí thư Đảng đoàn, Phó Chủ tịch Thường trực HĐND tỉnh Gia Lai.

Những hạn chế, khuyết điểm nêu trên là một trong những biểu hiện suy thoái về tư tưởng chính trị, suy thoái đạo đức, lối sống dẫn đến “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ mà Nghị quyết Trung ương 4 (khóa XII) đã chỉ ra; làm giảm sút vai trò lãnh đạo của Đảng, làm tổn thương tình cảm và suy giảm niềm tin của Nhân dân đối với Đảng, là một nguy cơ trực tiếp đe dọa sự tồn vong của Đảng và chế độ.

Toàn Đảng đang tiến hành đại hội đảng bộ các cấp tiến tới Đại hội XIII của Đảng. Đây là đợt sinh hoạt chính trị sâu rộng nhằm phát huy trí tuệ, sức mạnh tập thể, tính tích cực, chủ động, sáng tạo của đội ngũ cán bộ, đảng viên, quần chúng, xây dựng Đảng ta trong sạch, vững mạnh, đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ trong tình hình mới. Trong quá trình đó cũng như trong tổ chức, sinh hoạt đảng và đại hội đảng bộ các cấp, yêu cầu ngày càng cao thực hiện nghiêm nguyên tắc tập trung dân chủ, khắc phục những hạn chế, khuyết điểm. Đây là cơ sở quan trọng để đại hội thành công, đề ra được chủ trương, biện pháp lãnh đạo đúng đắn và bầu được những người xứng đáng, có đủ tâm và tầm vào cấp ủy nhiệm kỳ mới. Bởi vậy, hơn lúc nào hết toàn Đảng và mỗi cán bộ, đảng viên của Đảng cần phải có nhận thức đúng và thực hiện nghiêm nguyên tắc tập trung dân chủ; tập thể lãnh đạo đi đôi với cá nhân phụ trách; đẩy mạnh tự phê bình và phê bình, đề cao kỷ luật đảng, tăng cường đoàn kết, thống nhất, đấu tranh có hiệu quả với mọi luận điệu sai trái, thù địch đòi từ bỏ nguyên tắc tập trung dân chủ.

Để thực hiện nghiêm và giữ vững nguyên tắc tập trung dân chủ, trước tiên cần tiếp tục hoàn thiện, cụ thể hóa, quy chế hóa nguyên tắc tập trung dân chủ và xây dựng những điều kiện tiên quyết để nguyên tắc tập trung dân chủ được thực thi. Các cấp ủy, tổ chức đảng cần xây dựng các thiết chế, cơ chế cho phép phát huy dân chủ, bảo đảm thực hiện các quyền của đảng viên, nhất là quyền được thông tin, thảo luận, chất vấn, phê bình, bảo lưu ý kiến. Thể chế hóa thành các quy chế, quy định cụ thể về tổ chức, phong cách làm việc, trách nhiệm của tập thể, cá nhân để vừa giữ vững chế độ lãnh đạo tập thể, vừa tăng cường mạnh mẽ trách nhiệm cá nhân. Tập trung làm rõ trách nhiệm cá nhân, quy định rõ thẩm quyền và trách nhiệm của người đứng đầu cấp ủy, tổ chức đảng và cơ quan, đơn vị, nhất là trách nhiệm liên đới khi có cán bộ, đảng viên thuộc quyền vi phạm kỷ luật.

Điều kiện tiên quyết để thực hiện tốt nguyên tắc tập trung dân chủ trong tình hình hiện nay là các cấp ủy, tổ chức đảng phải thật sự trong sạch, vững mạnh. Số đảng viên hoàn thành xuất sắc và hoàn thành tốt nhiệm vụ phải chiếm số đông. Người đứng đầu cấp ủy, tổ chức đảng phải thực sự có phẩm chất đạo đức cách mạng và năng lực công tác tốt, nhất là phải nắm chắc, hiểu sâu, tổ chức, thực hiện nghiêm nguyên tắc tập trung dân chủ. Mặt khác, có thực hiện tốt tập trung dân chủ, tổ chức đảng mới vững mạnh, trong sạch. V.I.Lê-nin đã chỉ rõ: tổ chức đảng phải trong sạch, vững mạnh; số đảng viên tốt phải chiếm đa số trong một tổ chức đảng, điều này bảo đảm cho sự lành mạnh khi thực hiện thiểu số phục tùng đa số.

Thứ hai, mở rộng dân chủ đi đôi với củng cố, tăng cường kỷ cương, kỷ luật trong Đảng. Mọi tổ chức đảng và đảng viên phải thực hiện nhiệm vụ chấp hành chỉ thị, nghị quyết của Đảng, nói và làm theo nghị quyết của Đảng. Không có biểu hiện nói trong hội nghị khác, nói ngoài hội nghị khác.    

Thứ ba, tăng cường công tác kiểm tra, giám sát thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ; tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách. Xử lý nghiêm minh, kịp thời những đảng viên, tổ chức vi phạm nguyên tắc này. Kiên quyết đấu tranh chống những luận điệu xuyên tạc, phủ nhận nguyên tắc tập trung dân chủ.

Tập trung dân chủ là nguyên tắc sống còn của Đảng Cộng sản Việt Nam. Vi phạm nguyên tắc này là vi phạm một trong những vấn đề cốt lõi thuộc về bản chất của Đảng. Nắm vững và thực hiện nghiêm nguyên tắc tập trung dân chủ là một bảo đảm quan trọng để xây dựng Đảng ta vững mạnh cả về chính trị, tư tưởng, tổ chức và đạo đức, không ngừng nâng cao năng lực lãnh đạo, sức chiến đấu, ngang tầm yêu cầu nhiệm vụ lãnh đạo đất nước trong thời kỳ mới. Đồng thời, là cơ sở để đại hội đảng bộ các cấp tiến tới Đại hội XIII của Đảng thành công.