LTS: Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh từng căn dặn: “Cán bộ là cái gốc của công việc”; “Muôn việc thành công hoặc thất bại, đều do cán bộ tốt hoặc kém”. Thực tiễn công tác tổ chức cán bộ hiện nay đang đặt ra đòi hỏi cấp bách phải khắc phục những hạn chế, thiếu sót, bất cập, kiểm soát quyền lực, chống chạy chức, chạy quyền, làm tốt công tác quy hoạch, đào tạo, luân chuyển, sử dụng cán bộ. Để góp phần làm rõ những vấn đề trên, từ số báo hôm nay, Báo Quân đội nhân dân giới thiệu vệt bài “Kiểm soát quyền lực, chống “chạy chức, chạy quyền”-vấn đề cấp bách hiện nay”.

Bài 1: Nhận diện “căn bệnh nan y”

“Chạy chức, chạy quyền” đang được so ví như căn bệnh nan y tồn tại ở một bộ phận cán bộ, đảng viên (CB, ĐV), gây bức xúc trong nhân dân, làm giảm uy tín của Đảng và đội ngũ CB, ĐV; giảm lòng tin của nhân dân đối với Đảng, chính quyền và chế độ XHCN. Đây là một trong những nguyên nhân chính gây ra sự tha hóa quyền lực trong bộ máy công quyền. Nhận diện căn bệnh nan y này và tìm giải pháp chữa trị nó là một đòi hỏi cấp thiết.

"Chạy chức, chạy quyền": Ngày càng tinh vi, phức tạp

Trong tiếng Việt, chữ “chạy” là động từ, nó có tới hơn 40 nghĩa. Khi đứng riêng, nó có hơn 10 nghĩa, chỉ hành động thể hiện sự tích cực của con người. Nhưng ở góc độ quan hệ lợi ích xã hội, "chạy chọt" nghĩa là cầu cạnh để xin xỏ việc gì đó mang ý nghĩa tiêu cực.

Năm 1947, trong thư gửi các đồng chí ở Bắc Bộ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã thẳng thắn phê bình, yêu cầu phải kiểm thảo những người "...“còn giữ thói một người làm quan cả họ được nhờ", đem bà con... đặt vào chức này việc kia, làm được hay không mặc kệ. Hỏng việc, đoàn thể chịu, cốt cho bà con... có địa vị”.

Xa hơn nữa, cách đây hơn 500 năm, (năm 1486), vua Lê Thánh Tông đã xuống chiếu ban lệnh về Luật hồi tỵ (hồi tỵ là tránh đi) nhằm giảm thiểu tính cá nhân và gia đình chủ nghĩa, cục bộ địa phương, kéo bè kéo cánh trong lựa chọn và sử dụng quan lại. Luật hồi tỵ quy định: Không được bổ nhiệm quan lại là người địa phương, nơi có nhiều bà con ở đó và càng không được bổ nhiệm con cháu làm quan ở cùng địa hạt do mình phụ trách.

Từ xa xưa đến nay, việc “chạy chức, chạy quyền” vẫn lén lút tồn tại qua nhiều chế độ xã hội. Song trong giai đoạn hiện nay, “chạy chức, chạy quyền” có nhiều biến tướng, diễn biến phức tạp. Tra cụm từ “chạy chức, chạy quyền” trên google.com, lập tức cho ra hơn 2,2 triệu kết quả, đủ cho thấy dư luận xã hội rất quan tâm vấn đề này.

Theo PGS, TS Nguyễn Trọng Phúc, nguyên Viện trưởng Viện Lịch sử Đảng, nguyên do tác động của mặt trái kinh tế thị trường, cộng với nhiều hạn chế trong việc kiểm soát quyền lực, dẫn đến tình trạng “chạy chức, chạy quyền” diễn ra ở nhiều nơi, nhiều chỗ, gây bức xúc dư luận.

Căn bệnh ấy đã được nhắc đến nhiều song tới nay vẫn chưa khái quát đầy đủ, nhận diện tỏ tường để có giải pháp phòng, chống hữu hiệu. Trong khi đó, vấn nạn này phát triển mau lẹ cả về nội dung, lẫn hình hài, phương thức; trở nên tinh vi và phức tạp rất nhiều so với trước đây. Thậm chí, nó còn có nhiều biến thể mới, khó có thể phát hiện, nhận diện trong cuộc sống đời thường.

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng lo ngại và bày tỏ trăn trở tại Hội nghị toàn quốc ngành Xây dựng Đảng năm 2017: “Công tác cán bộ còn nhiều khe hở, lỗ hổng, tồn tại nhiều hạn chế, yếu kém; chưa có cơ chế để kiểm soát quyền lực, chống "chạy chức, chạy quyền" một cách hiệu quả. Tại sao có hiện tượng đề bạt, cất nhắc nhiều người nhà, người thân quen mặc dù không đủ tiêu chuẩn? Vì sao cứ nói bổ nhiệm đúng quy trình nhưng kết quả thực tế bố trí cán bộ lại là sai?...”.

Nhận diện bệnh “chạy”

Ngay từ khi triển khai thực hiện Nghị quyết Trung ương 6 (lần 2) khóa VIII, Bộ Chính trị đã báo cáo trước Trung ương, chỉ ra 5 loại "chạy": "Chạy chức" trước khi bầu cử; "chạy quyền" trước khi phân công công tác; "chạy lợi" trước khi phân bổ ngân sách, đấu thầu, cấp quota; "chạy chỗ" trước khi bổ nhiệm; "chạy tội" trước khi điều tra, xét xử. Đáng bàn hơn, là cán bộ không chỉ "chạy" cho bản thân mình mà còn "chạy" cho vợ con, anh em, người nhà, bạn bè, cấp dưới...

Nếu như trước đây việc “chạy chức, chạy quyền” thường diễn ra ở một hoặc một số đối tượng; thì nay, việc "chạy" diễn ra phổ biến hơn, xuyên thấu vào tầng sâu, tràn qua nhiều cấp, nhiều ngành, nhiều đối tượng, kết nối thành bè cánh, phe nhóm, miếng mảng... hết sức tinh vi, bài bản.

Đôi năm trước đây thôi, ít ai có thể hình dung được chân dung thật của một cán bộ “quyền cao, chức trọng” Trịnh Xuân Thanh. Còn đến nay, sự thật được phơi bày, con đường đến với chức Phó chủ tịch UBND tỉnh Hậu Giang của Trịnh Xuân Thanh không nằm trong quy hoạch, không đúng quy trình công tác cán bộ, mà là sự “gửi gắm”...? Điều đáng nói ở đây là không thể một mình Trịnh Xuân Thanh có thể vung tay che lấp lưới trời pháp luật; bịt kín mọi dư luận và sự kiểm tra, giám sát trong Đảng, trong dân. Sự thật đáng buồn là, có những người đã “kéo từ phía trên, đẩy từ phía dưới” để đối tượng này thăng quan, tiến chức một cách thần kỳ. Đáng buồn nữa là có nhiều người biết tường, hiểu rõ sự việc, nhưng “mũ ni che tai”, “tránh voi chẳng xấu mặt nào” nên không đấu tranh, bỏ mặc cho con sâu “chạy chức, chạy quyền” khoáy đục “nồi canh” của tổ chức.

Vụ việc ở Thanh Hóa gây nhức nhối dư luận gắn với “hotgirl” Trần Vũ Quỳnh Anh ban đầu cơ quan chức năng địa phương khẳng định đúng quy trình, nhưng sau đó Ủy ban Kiểm tra Trung ương kết luận thì lộ rõ việc “chạy”, nâng đỡ không trong sáng để nhân vật này thăng tiến thần tốc từ nhân viên tạp vụ thành phó trưởng phòng, trưởng phòng, đề nghị quy hoạch chức danh phó giám đốc sở; kết nạp Đảng, tham gia Đảng ủy Sở Xây dựng.

"Chạy chức chạy quyền" đã diễn biến tinh vi ở nhiều cấp, nhiều bộ, ngành, nhiều địa phương. Người ta không chỉ "chạy" bằng vật chất mà bằng các hình thức phi vật chất, thậm chí bằng cách trao đổi, hợp thương: Anh giúp tôi "chạy chức" này, tôi giúp anh "chạy" vị trí kia, hoặc "chạy" dự án nọ...

Các chuyên gia tổ chức cán bộ cho rằng, "chạy chức chạy quyền" thực chất là sự tha hóa, tham nhũng quyền lực, là hành vi dùng mọi thủ đoạn, mánh lới, đánh đổi lợi ích vật chất và phi vật chất để giành được vị trí, quyền lợi như mong muốn. Hình thức "chạy" rất đa dạng: "Chạy" để chưa có chức thành có chức, "chạy" từ vị trí thấp lên vị trí cao, "chạy" từ nơi có lợi ích bổng lộc ít lên nơi có nhiều; "chạy" để “hạ cánh an toàn”, "chạy" biên chế, "chạy" ghế, "chạy" bằng cấp, "chạy" thành tích; "chạy" để vào cấp ủy; "chạy" tuổi để kéo dài thời gian công tác, bổ nhiệm; "chạy" tội để không bị kỷ luật, giữ ghế…

"Chạy" không chỉ là câu chuyện cá nhân mà đã biến tướng, biến thể, hình thành các nhóm lợi ích, các đường dây mua quan, bán tước, hình thành các gia đình quan chức-gia đình trị... Khi cơ quan pháp luật điều tra các vụ án ở Bộ Công Thương và vụ án Trịnh Xuân Thanh và các đồng phạm, có tình tiết về hàng loạt nhân sự đã được bổ nhiệm, điều động một cách bất thường, không đủ tiêu chuẩn để hình thành những ê kíp, sau đó trở thành đường dây tham nhũng.

Nạn "chạy" nguy hiểm còn ở chỗ nó trở thành “chuyện thường ngày ở huyện”, thậm chí ở xã. Ai cũng toan lo, ái ngại, trách oán về một thực tế “chạy”, nhưng ít ai dám đứng lên đấu tranh, vạch mặt vấn nạn đó. Thậm chí, người dân còn khuyên bảo nhau: “Thời này nó thế”, “không có bôi trơn thì không thông”, “không có tiền làm sao có quyền”... Đó là một môi trường bị vấy bẩn từng bước, tạo điều kiện cho nạn “chạy chức, chạy quyền” ngấm ngầm lây lan trong hệ thống chính trị và xã hội, trở thành ung nhọt tai biến trong Đảng và bộ máy công quyền.

Từ tham nhũng quyền lực tới tha hóa quyền lực

Những kỳ đại hội toàn quốc gần đây, Đảng thẳng thắn bắt bệnh thực trạng “chạy chức, chạy quyền” và đề ra nhiều giải pháp quyết liệt chấn chỉnh. Nhất là từ khi có Nghị quyết Trung ương 4, khóa XI và khóa XII, việc xử lý và ngăn chặn tình trạng “chạy chức, chạy quyền”, bổ nhiệm người nhà, người thân càng được tiến hành quyết liệt, hiệu quả hơn. Bằng chứng là hàng loạt các vụ việc được Ủy ban Kiểm tra Trung ương chỉ ra và làm rõ, xử lý nghiêm minh các trường hợp sai phạm trong bổ nhiệm họ hàng, người thân và ban phát chức quyền ở hàng chục địa phương và nhiều ban, bộ, ngành Trung ương.

Thế nhưng, kết quả xem ra chưa được như mong muốn. Trên thực tế, vấn nạn “chạy chức, chạy quyền” vẫn diễn ra âm thầm, phức tạp, tinh vi. Hơn thế, bản thân chức quyền có sự cám dỗ rất lớn. Chiếc ghế quyền lực hấp dẫn bằng các thứ hấp dẫn khác cộng lại. Những kẻ hám quyền sẵn sàng dùng mọi thủ đoạn để giành và giữ lấy nó, sẵn sàng làm những việc trái luân thường đạo lý và lương tâm dù phải đánh đổi bằng nhân cách, uy tín.  

Bệnh "chạy" không chỉ là bạn đồng hành của tham nhũng quyền lực mà còn làm biến tướng, tầm thường hóa công tác tổ chức cán bộ của Đảng, vô hiệu hóa vai trò tổ chức Đảng cũng như nguyên tắc tập trung dân chủ của Đảng. Nó lũng đoạn, mua chuộc, tha hóa người đứng đầu. Nó thiêu đốt, giết chết niềm tin, cơ hội phấn đấu, tiến bộ của những cán bộ chân chính. Nó làm mất niềm tin vào tổ chức Đảng, vào “cái gốc của công việc”.

Với những kẻ “chạy” thành công, từ việc leo lên đỉnh cao quyền lực quá dễ dàng, họ không có được đức, tài cần thiết nên dễ lộng quyền, coi thường tổ chức, coi thường cấp ủy, coi thường nhân dân, cơ quan, đồng nghiệp. Từ đó, dẫn đến vi phạm nghiêm trọng nguyên tắc Đảng; làm cho tổ chức Đảng yếu kém, mất sức chiến đấu, hình thành những “ông giời con” ở cơ sở, tự kiêu, tự đại, tự mãn. Nó cũng là nguyên nhân làm nảy sinh “tự diễn biến” ở nhiều đối tượng trong Đảng. Một bộ phận tự đắc, ỷ lại, trịch thượng, phát triển đột biến mà không cần phấn đấu, cố gắng; bộ phận còn lại (số đông), xuất hiện tư tưởng chán nản, nhụt ý chí phấn đấu, thiếu niềm tin vào tổ chức Đảng. Theo nhiều cựu chiến binh, một trong những nguyên nhân dẫn đến sự sa ngã, vi phạm của cựu Bí thư thành ủy Đà Nẵng Nguyễn Xuân Anh là lên đỉnh cao quyền lực quá nhanh, dẫn tới tự cao, tự đại, thiếu ý thức tu dưỡng, rèn luyện, tích lũy những phẩm chất cần thiết của người lãnh đạo, của công bộc của dân.

"Chạy chức, chạy quyền" dẫn đến tha hóa quyền lực trong mỗi cá nhân và xa hơn là sự tha hóa đối với cả tổ chức Đảng và hệ thống chính trị. Chúng ta cần nghiên cứu bài học đau xót khi Liên Xô sụp đổ. Trong tác phẩm "Bí ẩn diệt vong của Liên Xô-Lịch sử những âm mưu và phản bội 1945-1991", tác giả A.Seviakin cho rằng, sai lầm về công tác cán bộ thực chất là xóa nhòa ý thức hệ tư tưởng, tạo ra cuộc “diễn biến hòa bình” ngay trong lòng xã hội Xô viết và Đảng Cộng sản Liên Xô là đòn đánh gục chế độ XHCN. Họ đã tạo ra một lớp lãnh đạo cấp cao là những người “tắm” trong xa hoa nhung lụa trong khi không ít người dân Liên Xô còn khó khăn. Có lúc, con cái tầng lớp đặc quyền chỉ cần dựa vào địa vị đặc quyền của bố mẹ là có thể dễ dàng được vào học tại những trường đại học uy tín nhất. Sau khi tốt nghiệp lại được nhận vào các ban, ngành quan trọng, nhanh chóng được nắm giữ những cương vị quan trọng. Thậm chí, đặc quyền còn có thể trở thành “lá bùa hộ mệnh” để cán bộ lãnh đạo mặc sức tham nhũng mà không bị cản trở.

Chống “chạy”-mệnh lệnh cuộc sống

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng từng trăn trở rằng, chỉ khi trả lời được câu hỏi “Ai chạy? Chạy ai?” thì mới có thể ngăn chặn, đẩy lùi từng bước vấn nạn này.

 “Ai chạy? Chạy ai?” là câu hỏi không dễ trả lời. Trên thực tế, phần đông cán bộ, đảng viên, quần chúng đều mong muốn tìm ra đáp án cho câu hỏi ấy? Thế nhưng, việc “chạy” thì chỉ có người trong cuộc mới biết. Không ai “chạy” xong việc, rồi đi tố giác người được “chạy”. Cho nên, phòng, chống “chạy chức, chạy quyền” gặp rất nhiều khó khăn, rào cản và không thể một sớm, một chiều giải quyết được.

Đảng cần, dân mong những người thật sự có tài, có đức và uy tín, xứng đáng có mặt trong bộ máy công quyền, thực sự là người đại diện cho quyền lực mà nhân dân trao gửi. Muôn việc thành công hay thất bại xét cho cùng đều do công tác cán bộ như lời Bác dạy. Vì vậy, để cái gốc của công việc được tốt, việc đẩy lùi nạn "chạy chức, chạy quyền", tha hóa quyền lực phải là một nhiệm vụ hàng đầu, là mệnh lệnh mà cuộc sống đặt ra đối với Đảng và hệ thống chính trị hiện nay!

Bài 2: “Chiếc phanh” cơ chế và “cái lồng” kiểm soát, ngăn ngừa

Không phải ngẫu nhiên mà trong nhiều lần phát biểu, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đều nhắc đến cơ chế kiểm soát quyền lực và hình ảnh “nhốt quyền lực vào trong lồng quy chế lập pháp”. Để chống chạy chức, chạy quyền, kiểm soát hiệu quả quyền lực hiện nay, cùng với Hiến pháp và pháp luật, nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng, sức mạnh của kỷ luật Đảng, vai trò giám sát của nhân dân cũng sẽ tạo ra “chiếc phanh" cơ chế, “cái lồng" kiểm soát hiệu quả…

Kiểm soát quyền lực trong cơ chế ba trụ cột

Kiểm soát quyền lực Nhà nước là yêu cầu tất yếu trong xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Đây cũng là nguyên tắc được hiến định tại Điều 2, Hiến pháp năm 2013: Quyền lực Nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan Nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp.

Kiểm soát quyền lực là phạm trù có khái niệm rộng, là vấn đề tất yếu, ở các mô hình tổ chức nhà nước đều có cách kiểm soát riêng xoay quanh giải quyết quan hệ giữa các bộ phận lập pháp, hành pháp, tư pháp. Riêng đối với nước ta, kiểm soát quyền lực được đặt trong cơ chế “Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, nhân dân làm chủ” mà Đại hội Đảng lần thứ VI (năm 1986) đã xác định và đến nay được ghi trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011). Kiểm soát quyền lực đặt trong cơ chế đó để giải quyết ba mối quan hệ chính trị cơ bản nhất giữa Đảng, Nhà nước và nhân dân. Mọi hành động kiểm soát, xét cho cùng để thực hiện điều Chủ tịch Hồ Chí Minh căn dặn: Để nhân dân làm chủ, mọi việc của dân, do dân, vì dân. Nạn chạy chức, chạy quyền, tha hóa quyền lực trong công tác cán bộ hiện nay có nhiều nguyên nhân nhưng lý do cốt lõi chính vì lỗ hổng trong kiểm soát quyền lực.

Đối với một đảng chính trị cầm quyền, nguy cơ tha hóa quyền lực thời bình là rất lớn. V.I.Lênin từng nhận thấy rằng, sau ba năm cầm quyền (1917-1920), quyền lực trong đảng ngày càng có xu hướng tha hóa, khiến ông trăn trở, đi sâu tìm kiếm các biện pháp khắc phục.

Không phải ngẫu nhiên mà Đại hội XII của Đảng đề cập một quan điểm mới mẻ: “Hoàn thiện và thực hiện nghiêm cơ chế kiểm soát quyền lực, ngăn ngừa sự lạm quyền, vi phạm kỷ luật, kỷ cương”. Trên tinh thần đó, Nghị quyết Trung ương 4 (khóa XII) của Đảng xác định: “Các cấp ủy, tổ chức đảng chỉ đạo rà soát, hoàn thiện và thực hiện nghiêm cơ chế kiểm tra, giám sát, kiểm soát việc thực thi quyền lực của người có chức, có quyền, theo hướng quyền hạn đến đâu trách nhiệm đến đó; phân định rõ thẩm quyền và trách nhiệm tập thể, cá nhân trong từng công đoạn giải quyết công việc và có chế tài xử lý nghiêm những hành vi vi phạm”.

Quan điểm đó được hình thành trên cơ sở Đảng ta nhận định: “Cơ chế kiểm soát quyền lực chậm hoàn thiện, còn nhiều sơ hở”. Tại một hội nghị về công tác cán bộ gần đây, đồng chí Phạm Minh Chính, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng ban Tổ chức Trung ương nhận xét: "Về cơ chế kiểm soát quyền lực, vừa qua chúng ta không đủ đầy đủ công cụ kiểm soát nên bị lợi dụng, tha hoá, có hiện tượng biến quyền lực thành của mình để ban phát, xin cho. Phải xây dựng quy chế, quy định của Đảng, luật pháp hóa, đồng thời công khai, minh bạch. Nếu để một vài người sử dụng quyền lực thì sẽ tha hóa”.

Xây “cái lồng" kiểm soát, tạo "chiếc phanh" cơ chế

Như trên đã trình bày, quyền lực chính trị ở nước ta xoay quanh ba mối quan hệ chính trị cơ bản: Đảng, Nhà nước và nhân dân nên khi bàn về kiểm soát quyền lực cũng là bàn về ý chí và hành động của ba chủ thể này.

Trong đó, Nhà nước phải thực hiện tốt việc kiểm soát quyền lực thông qua xây dựng và thực thi Hiến pháp, pháp luật. Ở đây, Quốc hội vừa là cơ quan lập pháp, vừa là cơ quan giám sát tối cao mọi vấn đề của đất nước. Khi Quốc hội phát huy tốt vai trò của mình thì Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa sẽ được tổ chức thông qua bầu cử dân chủ, lựa chọn được những đại biểu ưu tú nhất của nhân dân. Đây được coi là hình thức kiểm soát quyền lực Nhà nước quan trọng nhất. Tuy nhiên, thực tế hiện nay, cách thức tổ chức bầu cử đại biểu hội đồng nhân dân các cấp cũng như đại biểu Quốc hội ở nước ta bên cạnh mặt tích cực cũng bộc lộ nhiều bất cập, đòi hỏi cần được đổi mới hơn nữa; xác lập được mô hình dân chủ đại diện sao cho sát thực hơn với nguyện vọng và quyền lợi của nhân dân. Bầu cử phải thực sự dân chủ, không hình thức, phải dựa vào nhân dân, xuất phát từ nhân dân, coi trọng sự tín nhiệm của nhân dân để ý Đảng và lòng dân hòa quyện với nhau.

Kiểm soát quyền lực Nhà nước còn bao hàm ở việc xây dựng và thực thi Hiến pháp, pháp luật sao cho thật sự là Nhà nước pháp quyền XHCN, như điều mà Chủ tịch Hồ Chí Minh từng tâm nguyện: “Muôn điều phải có thần linh pháp quyền”. Theo Hiến pháp hiện nay, Nhà nước chỉ được làm những gì mà pháp luật cho phép và công dân được làm những gì pháp luật không cấm. Nếu như có một hệ thống pháp luật đầy đủ, minh bạch, tiến bộ, khắc phục được cả tình trạng “chạy cơ chế”, “tham nhũng chính sách” trong xây dựng pháp luật, triệt để khắc phục tình trạng đẻ giấy phép con, “phép vua thua lệ làng” thì chắc chắn tình trạng cán bộ lạm dụng quyền lực, nhũng nhiễu sẽ không thể xảy ra. Và nếu như có hệ thống pháp luật minh bạch, chặt chẽ về công tác tổ chức, cán bộ, thì không ai có thể làm trái pháp luật, đứng trên pháp luật tiếp tay cho chạy chức, chạy quyền. Hiến pháp và pháp luật là hành lang pháp lý, là "cái lồng" của quyền lực, là khuôn khổ để kiểm soát quyền lực Nhà nước, chặt bỏ những “chiếc vòi bạch tuộc” quan liêu, tham nhũng.

Xin được lấy ví dụ bằng việc xây dựng pháp luật. Giai đoạn trước năm 2008, năm ban hành Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật, Chính phủ hầu như có thể quy định về mọi vấn đề trong luật; còn hiện nay, Chính phủ, các bộ đã bị khống chế về nội dung và phạm vi ủy quyền lập pháp bởi Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật và bởi chính từng đạo luật cụ thể. Nhờ vậy, tình trạng lạm dụng ra những quy định vi phạm Hiến pháp, vi phạm quyền cơ bản của công dân dần được hạn chế. Hay trong việc gia nhập các công ước quốc tế, ban hành các đạo luật về đầu tư, doanh nghiệp, đấu thầu… đã giúp cho nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ngày càng minh bạch, tiến bộ, hướng tới một Chính phủ kiến tạo, vì người dân phục vụ, tạo nên “làn sóng” cắt giảm, đơn giản hóa hàng nghìn thủ tục đầu tư, kinh doanh ở các bộ, ngành như vừa qua.

Kiểm soát quyền lực Nhà nước cũng phải bảo đảm sự kiểm soát lẫn nhau giữa các cơ quan Nhà nước với sự thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan Nhà nước trong thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp; trong đó đặc biệt phải phát huy vai trò kiểm soát của các cơ quan tư pháp đối với các cơ quan Nhà nước mà tòa án phải thật sự độc lập, chỉ tuân thủ pháp luật và công lý, không bị chi phối bởi bất kỳ thế lực nào. Phải hoàn thiện luật pháp theo hướng tạo nên sự độc lập tương đối giữa các nhánh quyền lực lập pháp, hành pháp, tư pháp, đặc biệt là nhánh tư pháp.

Kiểm soát của Đảng: Xử lý đảng viên nặng hơn để làm gương

Kiểm soát quyền lực vừa là nhiệm vụ lãnh đạo của Đảng, vừa là phương thức lãnh đạo của Đảng thông qua chức năng, nhiệm vụ và tổ chức của mình. Theo đó, Đảng “là lực lượng lãnh đạo Nhà nước và xã hội”, là đảng duy nhất lãnh đạo và cầm quyền nhưng không làm thay Nhà nước, không lấn sân Nhà nước. V.I.Lênin đã từng nhắc nhở những đảng viên cộng sản không biết cách lãnh đạo rằng, với tư cách là một chủ thể thực hiện chức năng lãnh đạo thì không được “ra những chỉ thị và sắc lệnh” tức không được hoạt động theo kiểu như chỉ đạo, quản lý. Trong mọi hoạt động của mình, cán bộ, đảng viên ở các cấp, nhất là đảng viên có chức, có quyền phải nhận thức và tách bạch được vị trí, vai trò của mình. Theo Hiến pháp, Đảng còn phải “chịu sự giám sát của nhân dân, chịu trách nhiệm trước nhân dân về những quyết định của mình”.

Mặt khác, Đảng thực hiện cơ chế “tự kiểm soát” thông qua tự phê bình và phê bình, kỷ luật Đảng, công tác kiểm tra, giám sát. Nhìn lại những sự việc như các vụ án Trịnh Xuân Thanh, Đinh La Thăng, Hà Văn Thắm… thật đáng buồn khi hầu như không có tổ chức đảng nào phát hiện ra các sai phạm thông qua công tác kiểm tra, giám sát. Thậm chí, có đảng viên lên tiếng đấu tranh thì ý kiến của họ lại bị bỏ qua, thậm chí bị trù dập. Rất nhiều vụ việc cán bộ sai phạm nghiêm trọng nhưng tổ chức đảng chậm trễ trong xử lý, không chủ động kiểm tra bất thường để phát hiện sai phạm. Là một nhà nghiên cứu lý luận chuyên sâu về đạo đức Hồ Chí Minh, GS Hoàng Chí Bảo phân tích: Bác Hồ đã dạy chúng ta: Cán bộ, đảng viên và người ngoài Đảng cùng mắc lỗi như nhau, đảng viên, cán bộ trong Đảng phải xử lý nặng gấp 3 lần để làm gương. Tiếc là có thời gian chúng ta xử lý nội bộ với nhau, cán bộ, đảng viên thì bao che, nhân dân ngoài Đảng cùng bị mắc lỗi lại bị xử lý rất nặng. Nhưng vừa qua, hàng loạt cán bộ cao cấp đã bị xử lý, công bố công khai tại các Hội nghị Trung ương 5, 6 (khóa XII) đã minh chứng Đảng ta không nói suông trong kiểm soát quyền lực. Đảng đã thực sự hành động để thực hiện cho được quyết tâm chính trị, trách nhiệm chính trị của mình. Những năm gần đây, Đảng ta đã có rất nhiều quy định chặt chẽ để quản lý đảng viên, trong đó phải kể đến 19 điều cấm đảng viên không được làm kèm theo hướng dẫn cụ thể. Nhưng có không ít đảng viên, tổ chức đảng quán triệt và thực hiện chưa triệt để. Trong các nguyên nhân, có nguyên nhân những quy định nhiều khi còn chưa tạo ra được sự ràng buộc, chế tài chặt chẽ. Song mới đây, với việc Bộ Chính trị ban hành Quy định 102 về xử lý đảng viên vi phạm kỷ luật, dư luận hết sức đồng tình với tinh thần siết chặt kỷ cương, kỷ luật trong Đảng. Hy vọng rằng đây sẽ là một trong những công cụ kiểm soát quyền lực hiệu quả của Đảng trong giai đoạn tới.

 Kiểm soát bằng tai, mắt nhân dân 

Nhân dân là chủ thể quan trọng nhất trong kiểm soát quyền lực của Đảng, Nhà nước. Nhân dân kiểm soát thông qua cơ chế bầu cử và đại diện, thông qua các hình thức giám sát, phản biện xã hội đối với bộ máy công quyền và tổ chức đảng. Lòng tin của nhân dân, lá phiếu và những hành động thực tiễn, ý chí của nhân dân là vũ khí mạnh nhất để kiểm soát quyền lực. Chủ tịch Hồ Chí Minh từng căn dặn: “Chính phủ ta là Chính phủ của nhân dân, chỉ có một mục đích là ra sức phụng sự lợi ích của nhân dân. Chính phủ rất mong đồng bào giúp đỡ, đôn đốc, kiểm soát và phê bình để làm tròn nhiệm vụ của mình là đầy tớ trung thành tận tụy của nhân dân”. Người còn có phát biểu đáng suy ngẫm và đầy mạnh mẽ về kiểm soát quyền lực Nhà nước của nhân dân: “Nhân dân có quyền đôn đốc và phê bình Chính phủ. Nếu Chính phủ làm hại dân thì dân có quyền đuổi Chính phủ. Từ Chủ tịch nước đến giao thông viên cũng vậy, nếu không làm được việc cho dân, thì dân không cần đến nữa”.

Kiểm soát quyền lực được tiến hành trên cả ba trụ cột Đảng, Nhà nước và nhân dân nhưng không phải là ba hoạt động đơn lẻ, tách rời mà chỉ có hiệu quả tốt nhất khi có sự phối hợp chặt chẽ giữa ba trụ cột ấy. Trong kiểm soát tha hóa quyền lực công tác cán bộ cũng vậy. Vụ án Phạm Công Danh đã để lại nhiều bài học đau xót. Phạm Công Danh bằng con đường chạy chức, chạy quyền, leo lên vị trí người đứng đầu một ngân hàng gây ra vụ làm thiệt hại khủng khiếp cho ngân sách, lên tới hơn 9.000 tỷ đồng. Vì sao đã có hệ thống pháp luật chặt chẽ về ngân hàng, tài chính, nhân sự nhưng ông Danh từ năm 1991 đã bị Viện KSND tỉnh Quảng Ngãi truy tố về 2 tội danh "Lừa đảo chiếm đoạt tài sản XHCN" và "Lừa đảo chiếm đoạt tài sản công dân" và bị tuyên án 6 năm tù giam, vẫn leo lên để nắm quyền lực? Theo Nghị định số 59/2009/NĐ-CP của Chính phủ, nếu cơ quan chức năng thực hiện đúng quy trình bổ nhiệm thì Phạm Công Danh không được nắm giữ quyền lực cao nhất tại ngân hàng. Rồi chuyện nhiều bảo vệ, nhân viên rửa xe được ông Danh mời làm... giám đốc, ngồi chỉ ký giấy vay tiền để hưởng lương mà không ai giám sát, lên tiếng, can ngăn, kể cả những người vi phạm. Chỉ qua một vụ việc cũng đủ thấy, chỉ có hành lang pháp luật cũng chưa đầy đủ nếu thiếu đi ý thức tuân thủ pháp luật của con người, sức mạnh của bộ máy tổ chức và vai trò giám sát của nhân dân.

Để kiểm soát quyền lực trong công tác cán bộ, khi thảo luận về đề án trình Hội nghị Trung ương 7 tới đây, đã có nhiều ý kiến kiến nghị phải rà soát, bổ sung, hoàn thiện về thẩm quyền và trách nhiệm của tập thể, cá nhân; về vai trò kiểm soát, giám sát của các cơ quan chức năng, cơ quan truyền thông và của nhân dân trong công tác cán bộ, xây dựng và quản lý đội ngũ cán bộ theo nguyên tắc quyền hạn đi đôi với trách nhiệm, mọi quyền lực đều phải được kiểm soát. Thực hiện nghiêm cơ chế công khai, minh bạch; phản biện, chất vấn, giải trình và xử lý nghiêm những tổ chức, cá nhân thiếu tinh thần trách nhiệm hoặc đùn đẩy, né tránh, trù dập. Rà soát, bãi bỏ, hủy bỏ và thu hồi các quy định, quyết định về công tác cán bộ không đúng, không phù hợp, có sai phạm, kể cả những trường hợp đã được bầu cử, bổ nhiệm hoặc chỉ định tham gia cấp ủy, tổ chức đảng. Chỉ đạo kiểm điểm, làm rõ trách nhiệm, xử lý nghiêm, đồng bộ cả về kỷ luật Đảng, hành chính và xử lý bằng pháp luật những trường hợp vi phạm các quy định, quy chế về công tác cán bộ, bao gồm tập thể, cá nhân có thẩm quyền quyết định, có chức năng tham mưu đề xuất, thẩm định, thẩm tra nhân sự. Đặc biệt, phải đẩy mạnh công tác kiểm tra, giám sát cán bộ. Xây dựng cơ chế để nhân dân tham gia đóng góp xây dựng Đảng, xây dựng đội ngũ cán bộ thực chất, hiệu quả…

Bài 3: Liều thuốc từ cơ chế và công cụ kiểm soát

Muốn kiểm soát được quyền lực của cán bộ, tránh việc lộng quyền, lạm quyền, lợi dụng quyền hạn để làm điều sai trái thì phải có cơ chế kiểm soát và công cụ kiểm soát quyền lực hiệu quả.   

Cơ chế kiểm soát chưa hiệu quả dẫn tới lũng đoạn quyền lực

Trong thời gian qua, có thể thấy rằng, cơ chế kiểm soát quyền lực cán bộ chưa được xác lập hiệu quả; chưa kiểm soát chặt chẽ việc trao và thực thi quyền lực của người đứng đầu (bao gồm các quyền lực: Chính trị, hành chính, tư pháp, kinh tế, thông tin...). Việc tăng cường phân cấp, phân quyền theo hướng tăng thẩm quyền, trách nhiệm của người đứng đầu các cơ quan, đơn vị, địa phương chưa gắn với việc xây dựng, ban hành cơ chế, chế tài cụ thể xác định, xử lý trách nhiệm người đứng đầu khi có khuyết điểm, vi phạm, chưa gắn với trách nhiệm giải trình.

Hệ quả của việc thiếu cơ chế kiểm soát quyền lực hiệu quả là đã xảy ra tình trạng lợi dụng chức vụ để tham nhũng, lộng quyền dẫn tới gây thiệt hại tài sản của Nhà nước, lợi ích nhóm, ồ ạt bổ nhiệm người nhà, người thân vào các vị trí quan trọng... gây ảnh hưởng lớn đến uy tín của Đảng, Nhà nước. Hàng loạt vụ việc dạng này đã bị xử lý nghiêm thời gian qua như tại Bộ Công Thương, Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam hay ở các tỉnh Quảng Nam, Thanh Hóa... 

Nguy hiểm hơn, do thiếu cơ chế kiểm soát quyền lực hiệu quả nên đã xảy ra tình trạng cán bộ bao che, tiếp tay cho tội phạm. Do đó mới có câu chuyện đóng cửa rừng mà rừng vẫn bị chặt phá nghiêm trọng. Tại nghị trường Quốc hội, Đại biểu Quốc hội Hoàng Văn Hùng đã đặt vấn đề: Ở Quảng Nam đã khởi tố 25 vụ án phá rừng, nhưng không khởi tố được bị can nào. Như vậy, trong 25 vụ phá rừng ấy không có tội phạm, hay cơ quan bảo vệ pháp luật của chúng ta yếu kém không tìm thấy tội phạm, hay do có sự bảo kê, bảo vệ tội phạm?

Tại hội nghị Tăng cường kiểm tra, xử lý vi phạm về trật tự an toàn giao thông, trật tự đô thị, trật tự công cộng lòng đường, hè phố ở Hà Nội, Chủ tịch UBND TP Hà Nội Nguyễn Đức Chung cũng thẳng thắn chỉ rõ hiện tượng các quán bia vỉa hè, bãi giữ xe trái phép đều có công an, người nhà bí thư, chủ tịch quận đứng đằng sau. Vụ đánh bạc công nghệ cao được phanh phui, khiến hai cán bộ công an cấp cao bị khởi tố, bắt tạm giam do bảo kê cho tội phạm là một hồi chuông khẩn cấp về tình trạng này. Nếu như trước đây, tình trạng lợi ích nhóm, “sân sau” của cán bộ mới chỉ là nghi ngờ của dư luận, cử tri, thì qua một số vụ án lớn được xét xử gần đây, qua kết quả kiểm tra của Ủy ban Kiểm tra Trung ương cho thấy những nghi ngờ của dư luận, cử tri là có căn cứ. Điều này đòi hỏi phải sớm có một cơ chế để kiểm soát quyền lực tốt hơn, để ngăn chặn tình trạng vi phạm quy định của Đảng, vi phạm pháp luật trong đội ngũ cán bộ, và cũng là để bảo vệ cán bộ.

Làm rõ ai kiểm soát, kiểm soát ai, kiểm soát nội dung gì

Vấn đề hiện nay là phải định hình rõ cơ chế vận hành việc kiểm soát quyền lực, làm rõ ai kiểm soát, kiểm soát ai, kiểm soát những nội dung gì, bằng công cụ gì, thước đo gì.

Lâu nay, tính kỷ luật, kỷ cương trong quản lý hệ thống, quản lý cán bộ vẫn được Đảng, Nhà nước coi trọng, nhưng còn nhiều định tính. Vừa qua, đã có nhiều quy định rõ ràng hơn, cụ thể hơn, có khung, có lượng hóa cụ thể hơn, như đối với cán bộ cấp cao thì có Quy định số 89-QĐ/TW “Về khung tiêu chuẩn chức danh, định hướng khung tiêu chí đánh giá cán bộ lãnh đạo, quản lý các cấp”, Quy định số 90-QĐ/TW “Về tiêu chuẩn chức danh, tiêu chí đánh giá cán bộ thuộc diện Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư quản lý”, rồi gần đây là Quy định 102-QĐ/TW ngày 15-11-2017 của Bộ Chính trị về xử lý kỷ luật đảng viên vi phạm. Về mặt pháp luật, chúng ta đã có Luật Cán bộ, công chức; Luật Viên chức, trong đó có các điều khoản liên quan tới đánh giá cán bộ, công chức, viên chức, việc xử lý các vi phạm. Tuy nhiên, cũng cần rà soát lại, nếu cần thì sửa đổi một số điều trong các luật này hướng tới có các tiêu chí đánh giá cụ thể, chính xác phẩm chất, năng lực, đạo đức của cán bộ, công chức, viên chức, tránh việc cào bằng, đánh đồng, ai cũng có phẩm chất chính trị, phẩm chất đạo đức tốt, hoàn thành nhiệm vụ, nhưng rồi sai phạm vẫn xảy ra.

Vừa qua, Bộ Chính trị đã quy định bổ sung, xây dựng quy trình 5 bước trong công tác bổ nhiệm cán bộ. Đây là một thành công nhằm bịt lỗ hổng trong công tác nhân sự. Bổ sung thêm 2 bước trong bổ nhiệm cán bộ sẽ hạn chế được sự chi phối, lũng đoạn, áp đặt của người đứng đầu trong công tác bổ nhiệm cán bộ, tăng cường sự đánh giá dân chủ hơn.

Với các quy định cụ thể, sát hơn như vậy, những cán bộ, đảng viên có chức quyền ở cấp cao có thể được xem xét, đánh giá chính xác hơn; cũng là để các cán bộ, đảng viên trong diện quy hoạch cán bộ được soi rọi, rèn giũa; đồng thời để Đảng có thể lựa chọn, sàng lọc cán bộ từ sớm, dần hạn chế tình trạng nể nang, xuê xoa, né tránh, theo kiểu “tôi không đụng đến anh thì anh không đụng đến tôi”.

Lần đầu tiên Ban Tổ chức Trung ương lấy ý kiến về cơ chế kiểm soát quyền lực, trong đó nhắc đến việc xóa bỏ những đặc quyền, đặc lợi của cán bộ có chức vụ; đề xuất tăng cường đội ngũ cộng tác viên dư luận xã hội hay dư luận quần chúng nhân dân nhằm có thêm kênh thông tin kiểm tra, giám sát, phát hiện kịp thời biểu hiện chạy chức, chạy quyền…

Đề cập tới cơ chế kiểm soát quyền lực cán bộ, Phó bí thư Thường trực Thành ủy Hà Nội Ngô Thị Thanh Hằng cho rằng, kiểm soát quyền lực chính là kiểm soát con người, do đó cần nâng cao hơn nữa chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức, đổi mới từ công tác đánh giá, quy hoạch, bổ nhiệm cán bộ để lựa chọn đúng những cán bộ có tâm, có tầm. Đồng thời phải tăng cường kiểm tra, giám sát; đổi mới trong giao nhiệm vụ theo hướng 5 rõ: Rõ người, rõ việc, rõ trách nhiệm, rõ quy trình và rõ kết quả; xây dựng các cơ chế, chính sách một cách đồng bộ; tăng cường công khai minh bạch, xóa bỏ cơ chế “xin-cho”.

Kiểm tra, thanh tra, giám sát – Thanh bảo kiếm hay dải lụa mềm?

Thực ra, cơ chế kiểm soát quyền lực đã được tính toán và song hành với việc giao quyền cho cán bộ. Ví dụ như, chủ tịch hội đồng quản trị của một doanh nghiệp nhà nước không thể quyết định mọi vấn đề, mà cần phải có sự đồng thuận của cả hội đồng quản trị, đặc biệt là trong những việc quan trọng. Thế nhưng, những quy định tưởng như rất chặt chẽ đã bị vô hiệu hóa bằng những món mồi lợi ích, dụ dỗ, đe dọa hay mua chuộc... Ngay cả việc bổ nhiệm cán bộ cấp cao, tưởng đã rất chặt chẽ vì phải có sự đồng thuận của nhiều cơ quan khác nhau, cũng đã bị qua mặt bằng những món mồi trên, để từ đó mới có hiện tượng chạy chức, chạy quyền.

Do đó, chỉ với các quy định, quy trình thì dù chặt chẽ đến đâu, cũng là không đủ, bởi người ta có trăm phương, nghìn kế để vượt qua các quy định, quy trình ấy. Thế mới có việc cán bộ thiếu đạo đức, năng lực yếu kém đã được bổ nhiệm theo đúng các quy định, quy trình. Việc siết lại quy định một cách quá chặt chưa chắc đã lấp hết các khe hở mà lại có khả năng làm bộ máy lúng túng trong thực hiện.  

Vì thế bên cạnh hoàn thiện cơ chế thì cần phải tăng cường các công cụ kiểm soát, đó là các cơ quan kiểm tra, thanh tra, giám sát. Về giám sát cán bộ, đặc biệt những cán bộ ở những vị trí nhạy cảm, hiện nay chúng ta có cơ chế giám sát quản lý cả bên trong và bên ngoài. Bên trong các cơ quan cũng đã có tổ chức kiểm tra Đảng, giám sát của các tổ chức đoàn thể của nội bộ cơ quan đó. Còn bên ngoài có các cơ quan như: Về mặt Đảng có Ủy ban Kiểm tra Đảng các cấp; về mặt Nhà nước có Quốc hội, HĐND các cấp, Thanh tra Chính phủ, Kiểm toán Nhà nước; rồi chức năng giám sát của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị-xã hội… Nếu như, việc kiểm tra, thanh tra, giám sát được thực hiện tốt thì sẽ tạo ra sự răn đe hữu hiệu, kiểm soát được quyền lực.  

Thời gian qua, công tác kiểm tra, giám sát, kỷ luật Đảng ngày càng được tăng cường theo hướng chặt chẽ hơn; kỷ luật, kỷ cương của Đảng, pháp luật của Nhà nước được đề cao; tập trung kiểm tra, giám sát những lĩnh vực nhạy cảm, dễ phát sinh sai phạm, tiêu cực, nhất là những vấn đề về công tác tổ chức cán bộ mà dư luận bức xúc, cán bộ, đảng viên và nhân dân quan tâm.

Trong nhiệm kỳ Đại hội XII, toàn Đảng đã xử lý kỷ luật hàng trăm tổ chức đảng, trong đó, có một số ban thường vụ tỉnh ủy, huyện ủy và tương đương; kỷ luật hơn 18.000 đảng viên, trong đó khai trừ ra khỏi Đảng hơn 1.500 người. Trong số đảng viên phải xử lý kỷ luật, có một số đảng viên là cán bộ cao cấp của Đảng, Nhà nước, cả đương chức và nguyên chức thuộc diện Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư quản lý; có nhiều cán bộ, đảng viên phải xử lý hình sự, kể cả cán bộ trung, cao cấp. Điều này thể hiện rõ là không có vùng cấm trong xử lý sai phạm và cũng không có việc “hạ cánh an toàn” khi nghỉ hưu nếu có sai phạm khi còn đương chức. Điều này đã có tác dụng cảnh báo, cảnh tỉnh, răn đe, phòng ngừa sai phạm và góp phần đấu tranh, ngăn chặn tệ quan liêu, tham nhũng, lãng phí, tiêu cực, lợi ích nhóm; khắc phục một bước tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống và những biểu hiện “tự diễn biến”,“tự chuyển hóa” trong đội ngũ cán bộ, đảng viên, củng cố niềm tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước.

Tuy nhiên, vấn đề đặt ra là hoạt động của Ủy ban Kiểm tra Trung ương Đảng thời gian qua được thực hiện hết sức tích cực, hiệu quả; nhưng hiệu quả hoạt động kiểm tra đảng của các cấp dưới, đặc biệt là công tác kiểm tra đảng, thanh tra đối với cùng cấp, trong cùng một cơ quan, tổ chức có kết quả hết sức hạn chế. Các cuộc kiểm tra, thanh tra, giám sát vẫn diễn ra đều đặn, thường xuyên nhưng ít khi phát hiện ra sai phạm. Các kết luận thanh tra nhiều khi chung chung, không quy kết được sai phạm, từ đó ít trường hợp bị cách chức, ít trường hợp bị chuyển hồ sơ sang cơ quan cảnh sát điều tra.

Có một thực trạng là hầu hết các vụ việc tiêu cực vẫn là do nhân dân, do báo chí phát hiện. Việc tự phát hiện, phát giác tiêu cực, đấu tranh với tham nhũng trong nội bộ đơn vị, tổ chức còn hết sức hạn chế. Đó chính là biểu hiện của việc nể nang, né tránh trong công tác kiểm tra, thanh tra, giám sát. Đồng chí Nguyễn Thiện Nhân, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành ủy TP Hồ Chí Minh thẳng thắn đánh giá rằng, đang có tình trạng cấp trên "đốt lửa to", cấp dưới "chậm đốt lửa" hoặc "đốt lửa nhỏ" trong khi suy thoái, tham nhũng hằng ngày, hằng giờ hủy hoại niềm tin của nhân dân, tài sản của nhà nước, sức chiến đấu của Đảng và sức mạnh tổng hợp của đất nước. Do đó, cần phải có thêm các chế tài xử lý thật mạnh đối với các cơ quan kiểm tra, thanh tra, giám sát không hoàn thành nhiệm vụ, nhất là đối với các vụ việc đã được kiểm tra, thanh tra ở cơ sở nhưng không phát hiện ra sai phạm, sau đó được cơ quan cấp trên chỉ ra sai phạm.

Gần đây, hoạt động lấy phiếu tín nhiệm, bỏ phiếu tín nhiệm được tăng cường thực hiện. Ban Chấp hành Trung ương đã có quy định về việc lấy phiếu tín nhiệm với thành viên lãnh đạo cấp ủy, cán bộ lãnh đạo trong các cơ quan Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị xã hội. Quốc hội, HĐND các cấp cũng tiến hành lấy phiếu tín nhiệm, bỏ phiếu tín nhiệm đối với các chức danh do Quốc hội, HĐND bầu hoặc phê chuẩn. Hoạt động này là một biện pháp giám sát, đánh giá cán bộ, đại biểu Quốc hội một cách trực tiếp và có thể mang lại hiệu quả cao. Do đó, cách thức tiến hành hoạt động này cần phải được thiết kế sao cho ngày càng nâng cao tính thực chất, là cơ sở để đánh giá đúng cán bộ thực thi tốt nhiệm vụ và có thể loại bỏ được những cán bộ “có vấn đề”.

Để mài giũa những “thanh kiếm” phòng chống tiêu cực, vừa qua, tại cuộc họp tổng kết của hai Ban chỉ đạo 138 và 389 Quốc gia, Phó thủ tướng Thường trực Chính phủ Trương Hòa Bình yêu cầu phải phòng, chống tội phạm trong chính cơ quan phòng, chống tội phạm và sẽ thành lập các tổ kiểm tra, giám sát; kể cả giám sát, kiểm tra bí mật đối với những cán bộ thiếu trách nhiệm trong công tác, có hành vi cấu kết, bao che tội phạm. Đây là một biện pháp tình thế đối với thực trạng hiện nay. Phải bí mật giám sát cán bộ có dấu hiệu sai phạm, bởi nếu công khai, cán bộ ấy sẽ tìm cách này, cách khác vô hiệu hóa khiến công cuộc phát hiện xử lý cán bộ sẽ gặp khó khăn.           

Công tác kiểm tra, thanh tra, giám sát nếu được thực hiện đúng chức năng của mình sẽ có tác dụng như một cây roi hoặc thậm chí như một thanh bảo kiếm kề vào cổ những đối tượng vi phạm quy định của Đảng, vi phạm pháp luật, ngăn chặn, hạn chế tình trạng tham nhũng, lạm dụng quyền lực. Thế nhưng, nếu như không phát huy đúng công dụng của mình, các công cụ ấy chỉ như một dải lụa mềm, không làm đối tượng e ngại. Do đó, trong thời gian tới cần thực hiện quyết liệt hơn nữa công tác kiểm tra, thanh tra, giám sát, từ đó mới nâng cao được hiệu quả kiểm soát quyền lực. 

Bài 4: Để có “những ngọn đèn pha soi sáng khắp nơi”

Hiến pháp nước CHXHCN Việt Nam năm  2013 (sửa đổi) đã khẳng định: Nhà nước ta là “Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân”. Do đó, nhân dân phải là người chủ kiểm soát quyền lực nhà nước. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng căn dặn: "Dân biết nhiều việc mà Đảng và Nhà nước không biết, dân có nghìn tai, nghìn mắt, cái kim trong bọc dân cũng biết". Vì thế “phải làm sao “biến hàng ức, hàng triệu con mắt, lỗ tai cảnh giác của quần chúng thành những ngọn đèn pha soi sáng khắp mọi nơi, không để cho tệ tham ô, lãng phí, quan liêu còn chỗ ẩn nấp…".

Từ tiếng chuông Đăng văn đến cơ chế kiểm soát trong Hiến pháp

Phát huy hàng triệu con mắt, lỗ tai của nhân dân để kiểm soát bộ máy chính quyền là điều đã được cha ông ta sử dụng từ ngàn xưa. Theo sách Đại Việt sử ký toàn thư, từ thời vua Lý Thái Tông (1028-1054), khi xây dựng Bộ luật Hình thư (hình sự) đầu tiên của nước ta, nhà vua cho đặt Đăng văn chung (Chuông kêu oan) ở điện Long Trì để dân kêu oan. Sau này đến thời vua Lê Thái Tổ, vua cho đặt trống Đăng văn để nghe dân kêu oan. Đến thời vua Minh Mạng, trống Đăng văn tiếp tục được treo trong triều, vua cấm trong thành dùng trống để tránh nhầm lẫn nhưng cũng trị rất nặng những kẻ đánh trống “tào lao”, kêu oan không đúng. Quốc triều Hình luật của Nhà Lê có nhiều quy định thưởng xứng đáng cho người dân tố cáo việc gian lận lúa thuế ruộng hay tuyển chọn quân lính. Vua Lê Thánh Tông cho đặt hòm thư tại sân đình để người dân có thể viết thư phản ảnh; người dân được phép yết bảng nêu việc làm tốt, xấu của quan lại địa phương.

Đặc biệt, dưới triều đại nhà Tây Sơn, vua từng ban "Chiếu cầu lời nói thẳng" của toàn dân để “nhìn thẳng vào sự thật” sau khi xảy ra vụ việc một thái sư chuyên quyền lộng hành, gây quá nhiều tổn thất về thanh danh, uy tín của triều đình.

Ngày nay, Điều 2, Hiến pháp sửa đổi khẳng định bản chất của nhà nước ta là “Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân”, xác nhận nhân dân là chủ thể của kiểm soát quyền lực. So với bản Hiến pháp trước đây, Quốc hội không còn là thiết chế duy nhất có quyền lập hiến mà nhân dân là chủ thể của quyền lập hiến. Quy định đó đã đặt nền móng hiến định cho sự ra đời một cơ chế kiểm soát quyền lực Nhà nước từ bên ngoài, tức là từ phía nhân dân trong việc kiểm soát quyền lực Nhà nước.

Nhân dân kiểm soát quyền lực: Sức mạnh từ pháp luật và niềm tin

Theo Hiến pháp, nhân dân thực hiện quyền lực Nhà nước bằng dân chủ đại diện (thông qua Quốc hội, HĐND và các cơ quan khác của Nhà nước) và bằng các hình thức dân chủ trực tiếp như bầu cử và bãi nhiệm; có quyền biểu quyết khi Nhà nước trưng cầu ý dân. Công dân có quyền tham gia quản lý Nhà nước và xã hội, tham gia thảo luận và kiến nghị với các cơ quan nhà nước… Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân… giám sát và phản biện xã hội đối với hoạt động của cơ quan Nhà nước, đại biểu dân cử và cán bộ, công chức, viên chức… Bản Hiến pháp hiện hành đã hình thành một cơ chế kiểm soát quyền lực Nhà nước từ phía nhân dân với các quy định rõ ràng, cụ thể, thông qua dân chủ trực tiếp.

Thế nhưng, để đưa những tinh thần hiến định ấy thực sự đi vào cuộc sống vẫn còn rất nhiều việc phải làm. Theo nguyên Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu, dựa vào dân để kiểm soát quyền lực không chỉ là câu chuyện của các cơ quan hành pháp, bộ máy Nhà nước mà còn là đòi hỏi tất yếu đối với Đảng: “Tôi nói ví dụ các ủy viên Trung ương trước khi đi họp Trung ương phải lắng nghe tâm tư, nguyện vọng và ý kiến của các đảng viên khác và của nhân dân. Tuy không hoàn toàn như đại biểu Quốc hội trước và sau mỗi kỳ họp đều có tiếp xúc cử tri, nhưng cần có cơ chế, có cách thức tổ chức để các ủy viên Trung ương tiếp xúc, lắng nghe ý kiến của các đảng viên, các lão thành cách mạng và người dân trước mỗi kỳ họp Trung ương. Phải biết lắng nghe dân để xây dựng Đảng”.

Tại một số hội nghị chuẩn bị xây dựng các đề án trình Hội nghị Trung ương 7, khóa XII tới đây, giải pháp thể chế hóa cơ chế kiểm soát quyền lực bằng các quy định của pháp luật cụ thể như xác định thẩm quyền của HĐND các cấp, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị xã hội trong giám sát và phản biện xã hội đã được đề cập. Mặt khác, phải công khai cho nhân dân biết và giám sát việc thực hiện các quy chế về cán bộ, kê khai tài sản, chính sách cán bộ …

Đối với bộ máy Nhà nước, cần sớm hoàn thiện, sửa đổi, bổ sung hệ thống pháp luật liên quan đến các quyền mang tính kiểm soát, làm sao thiết thực, dễ thực hiện, cụ thể là các Luật Khiếu nại, Luật Tố cáo, Luật Trưng cầu ý dân, Luật Biểu tình, Luật về Hội, Luật Tiếp cận thông tin… Đặc biệt, phải tổ chức tốt việc tiếp dân, giải quyết các kiến nghị, vướng mắc, khiếu nại của nhân dân.

Để người dân có niềm tin tham gia kiểm soát quyền lực thì họ phải thấy quyền đó được tôn trọng và được thực thi. Câu chuyện đại biểu Quốc hội Ngọ Duy Hiểu nêu trên diễn đàn Quốc hội thật đáng suy nghĩ: Có cử tri phản ảnh có nơi 6 tháng liền chủ tịch UBND huyện không tiếp dân. Mới đây, trước diễn biến phức tạp của tình hình giải quyết đơn thư khiếu nại ở phía Nam, Tổng Thanh tra Chính phủ đã yêu cầu xác định rõ địa chỉ và cá nhân chủ tịch UBND các địa phương không thực hiện đúng pháp luật về tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo. Nếu không chuyển biến, Thanh tra Chính phủ sẽ báo cáo Ban Bí thư để xử lý nghiêm sai phạm. Hiện nay, Luật Tiếp công dân quy định rất rõ trách nhiệm người đứng đầu từ cấp xã trở lên hằng tháng tiếp dân định kỳ bao nhiêu ngày nhưng còn rất nhiều địa phương chưa thực hiện đúng, thậm chí có bí thư, chủ tịch địa phương số lần trực tiếp tiếp dân chỉ trên đầu ngón tay mỗi năm.

Cùng với tiếp dân là việc lắng nghe ý kiến, nguyện vọng của nhân dân. Có cán bộ công quyền được cấp tiền điện thoại từ thuế dân đóng góp nhưng lại có quan niệm “điện thoại số lạ không bao giờ nghe” nên người dân khó có thể phản ảnh, đề đạt tâm tư. Đây cũng là một biểu hiện quan cách mạng, khi mà khoa học công nghệ ngày càng hiện đại, phát triển, nhiều chính khách, cán bộ cấp cao còn sử dụng mạng xã hội, email để kết nối với nhân dân thì lại có những cán bộ quan liêu, xa dân như vậy…

Dựa vào dân để phát hiện, xử lý “người giả”

Ông Diệp Văn Sơn, nguyên Phó vụ trưởng Cơ quan Thường trực phía Nam-Bộ Nội vụ cho rằng: “Công tác tổ chức cán bộ lâu nay hình như là một lãnh địa khép kín, thiếu vắng sự tham gia giám sát của quần chúng, của xã hội”. Song theo chủ trương mới của Đảng, Nhà nước, vấn đề này sẽ được khắc phục,  tạo ra cơ chế thuận lợi để nhân dân giám sát.

Nhân dân giám sát công tác cán bộ, chống chạy chức chạy quyền, xét cho cùng chính là nhờ tai mắt nhân dân phát hiện vấn nạn “người giả”-thứ hội tụ đủ loại bằng giả, danh hiệu giả, kiến thức giả, đạo đức giả...; thứ nguy hại nhất trong các của “giả” như nhà báo Hữu Thọ từng cảnh báo trong cuốn sách “Chạy” xuất bản cách nay gần 15 năm.

Hướng dẫn khung để phát huy vai trò của nhân dân trong đấu tranh ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái, “tự diễn biến”, “tự chuyển hoá” trong nội bộ được ban hành kèm theo Quyết định số 99/QĐ-TW của Bộ Chính trị vào tháng 5-2017 là một cách làm mới. Hướng dẫn quy định rất rõ các nội dung, hình thức công khai của cán bộ, đảng viên và tổ chức Đảng; nội dung, hình thức góp ý, giám sát của nhân dân. Đáng chú ý, trong đó có việc phải công khai bản kê khai tài sản, thu nhập của cán bộ lãnh đạo, quản lý và người phải kê khai theo quy định. Việc này sẽ khắc phục thực tế, vấn đề kê khai tài sản, thu nhập được chính thức thực hiện từ năm 2013 nhưng suốt nhiều năm phát hiện chỉ một vài trường hợp vi phạm. Năm 2017, Thanh tra Chính phủ báo cáo đã có trên 1,1 triệu người kê khai tài sản nhưng qua xác minh chỉ có  5 trường hợp vi phạm. Năm 2016 không phát hiện trường hợp nào. Với diện kê khai quá rộng lên tới hàng triệu người, cơ chế giám sát thiếu chặt chẽ, không công khai và chưa phát huy vai trò của nhân dân nên kết quả không như mong muốn.

Một điểm tích cực nữa trong Quyết định 99 là đã có quy định Đảng đoàn Quốc hội hoàn thiện quy định và thực hiện lấy phiếu tín nhiệm định kỳ hoặc đột xuất khi thấy cần thiết đối với các chức danh do Quốc hội bầu hoặc phê chuẩn. Xây dựng cơ chế xem xét giải quyết những trường hợp có phản ảnh của cử tri, nhân dân và dư luận liên quan đến những biểu hiện suy thoái, “tự diễn biến”, “tự chuyển hoá”. Như vậy, tới đây, trong cơ chế lấy phiếu tín nhiệm, sẽ có thể có thêm việc lấy phiếu tín nhiệm đột xuất đối với những trường hợp cử tri, nhân dân, dư luận phát hiện “có vấn đề”.

Theo PGS, TS Nguyễn Trọng Phúc, nguyên Viện trưởng Viện Lịch sử Đảng, nếu chỉ kêu gọi chung chung nhưng không cung cấp thông tin thì người dân không có cơ sở để giám sát. Tất nhiên người dân có quyền được thông tin nhưng phải đúng luật, không để lợi dụng, lộ thông tin không có lợi.

Tuy nhiên, để người dân tham gia giám sát quyền lực thì các quy định của pháp luật cũng phải hết sức rõ ràng, cụ thể. Như chuyện xây dựng Luật Phòng, chống tham nhũng hiện nay, hiện nhiều quan điểm cho rằng phải chống chạy chức chạy quyền bằng quy định rõ, quy tắc ứng xử đối với người có chức vụ, quyền hạn trong cơ quan, tổ chức, đơn vị để không tuyển dụng, bố trí, bổ nhiệm những người có quan hệ gia đình cùng làm một số công việc dễ xảy ra tham nhũng. Khái niệm “người thân” được mở rộng không chỉ là bố, mẹ, anh, em, vợ, chồng mà còn thêm nhiều đối tượng khác. Quy định càng cụ thể thì nhân dân giám sát càng tốt…

Xây dựng cơ chế để nhân dân tham gia giám sát, phản biện xã hội hiện nay cũng là vấn đề lớn còn nhiều việc phải làm. Từ Đại hội X, Đảng ta đã khẳng định: "Nhà nước ban hành cơ chế để Mặt trận và các đoàn thể nhân dân thực hiện tốt vai trò giám sát và phản biện xã hội…". Hiện nay, chỉ riêng trong năm 2017, Ủy ban MTTQ Việt Nam ba cấp (tỉnh, huyện, xã) chủ trì gần 6 vạn cuộc giám sát tập trung vào những vấn đề thiết thân đến đời sống, việc làm của người dân nhưng hiệu quả vẫn chưa như mong muốn. Chỉ nhìn vào thực trạng bức xúc từ không ít dự án, công trình đầu tư dàn trải, lãng phí, trong đó có hàng loạt đại dự án thua lỗ hàng nghìn tỷ đồng đã cho chúng ta thấy những bài học đắt giá: Nếu như có một cơ chế giám sát phản biện hiệu quả, phát huy được tiếng nói của người dân, của các nhà khoa học thì nhiều công trình, dự án ấy đã bị ngăn chặn, không thể trở thành những “lò thiêu ngân sách”.

Báo chí - kênh thông tin và thanh bảo kiếm

Đúng như Bác Hồ từng nói: “Ngòi bút là vũ khí, bài báo là tờ hịch cách mạng”, thời gian vừa qua, báo chí thật sự là người lính xung kích đi đầu chiến đấu với nạn chạy chức, chạy quyền, con ông cháu cha, tiêu cực trong công tác cán bộ. Cuối năm 2016, Ủy ban Kiểm tra Trung ương đưa ra kết luận và đề nghị cảnh cáo cựu Bộ trưởng Bộ Công Thương Vũ Huy Hoàng về công tác nhân sự. Đọc bản kết luận cho thấy, hàng loạt những bê bối về công tác tổ chức cán bộ liên quan đến vị cựu bộ trưởng này được báo chí phản ánh trong một thời gian dài là hoàn toàn chính xác: Từ việc chạy chức, chạy quyền và tham nhũng của Trịnh Xuân Thanh tới việc ông Hoàng bổ nhiệm con trai mình sai quy định và hàng loạt cán bộ khác từng là thân hữu, trong đó có cả người vi phạm bị kỷ luật vẫn điều động và bổ nhiệm…

Từ năm 2017 đến nay, đã có hàng loạt những nhà báo lao vào “điểm nóng” để tìm ra hàng loạt vụ việc bê bối công tác nhân sự khác, như: Vụ bổ nhiệm thần tốc con các lãnh đạo tỉnh ở Quảng Nam, Hậu Giang, Quảng Bình, Gia Lai; các vụ bổ nhiệm tai tiếng ở Hải Phòng, Thanh Hóa, Cần Thơ… Thông tin báo chí phản ánh không chỉ cung cấp thêm “củi” cho cuộc chiến chống tham nhũng, tiêu cực mà còn là dữ liệu cần thiết để Đảng ta sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện các chính sách công tác cán bộ. Với lỗ hổng bổ nhiệm trong vụ án Trịnh Xuân Thanh, đã có nhiều gợi mở để Đảng ta siết chặt hơn nữa trong quản lý cán bộ Trung ương luân chuyển, triển khai quy trình “5 bước” trong công tác cán bộ thay cho quy trình “3 bước” trước kia. Khi xây dựng dự thảo đề án trình Hội nghị Trung ương 7, báo chí truyền thông được đặt ở vị trí hết sức quan trọng để kiểm soát quyền lực, chống chạy chức, chạy quyền. Trong đó, giải báo chí thường niên toàn quốc về xây dựng Đảng mang tên “Búa liềm vàng” và giải toàn quốc "Báo chí với công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí" có vai trò quan trọng góp phần phát hiện và đấu tranh với vấn nạn này.

Tuy nhiên, những nhà báo đấu tranh với tham nhũng, chạy chức, chạy quyền vẫn phải đối diện với không ít gian nan, thách thức. Báo chí cần được hỗ trợ cung cấp thông tin, có cơ chế tác nghiệp thuận lợi và được bảo vệ, có chỗ dựa vững chắc trong cuộc chiến này. Đây cũng là điều Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng từng khẳng định: Tính công khai chính là "thanh bảo kiếm" để chữa lành những vết thương. Công tác thông tin tuyên truyền có vai trò rất quan trọng, đóng góp rất lớn vào cuộc đấu tranh phòng chống tham nhũng; cần tăng cường cung cấp thông tin cho báo chí, phát huy vai trò giám sát của báo chí. Theo Phó chủ tịch thường trực Hội Nhà báo Việt Nam Hồ Quang Lợi: Khi báo chí lên tiếng, những đơn vị, như: Ban Nội chính Trung ương, Ban Chỉ đạo phòng chống tham nhũng Trung ương quan tâm xử lý sẽ có kết quả tốt hơn… Việc Tổng Bí thư chỉ đạo kịp thời vụ việc Trịnh Xuân Thanh ngay từ khi báo chí mới phản ánh dấu hiệu tiêu cực từ chiếc xe Lexus sai tiêu chuẩn là một minh chứng cụ thể.

Nối dài “tai mắt” bằng công nghệ hiện đại

Cách đây 4 năm, tỉnh Quảng Trị triển khai Dự án “người dân chấm điểm cán bộ” ở 9 văn phòng một cửa cấp huyện. Sau 3 năm tổng kết cách làm này, có hàng vạn lượt người dân và doanh nghiệp tham gia chấm điểm bộ máy công quyền. Bí thư Tỉnh ủy Quảng Trị Nguyễn Văn Hùng cho biết, việc dân chấm điểm cán bộ mang lại nhiều hiệu quả thiết thực, giúp Đảng có thêm kênh rất tốt để nắm bắt đánh giá của nhân dân đối với cán bộ, công chức và qua đó cũng thấy vẫn còn không ít cán bộ vô cảm tồn tại trong bộ máy.

Không riêng Quảng Trị, TP Hồ Chí Minh, Đồng Nai… là các địa phương cũng áp dụng cách làm này. Tại TP Biên Hòa, công chức nào bị nhiều người dân bấm nút không hài lòng sẽ phải giải trình với tổ chức, thậm chí bị luân chuyển. Tại Văn phòng Chính phủ, Bộ trưởng, Chủ nhiệm Văn phòng Chính phủ Mai Tiến Dũng cho biết, cũng đã áp dụng công nghệ “chấm điểm”. Qua cổng thông tin tiếp nhận phản ảnh của người dân đến Chính phủ, người dân có quyền chấm điểm cán bộ để thể hiện sự hài lòng của mình. Cán bộ hành xử thiếu chuẩn mực, dân có thể chấm điểm 0, công khai trên mạng và nếu có nhiều đánh giá xấu sẽ bị xem xét, xử lý.

Có thể nói đó là những cách làm hay và sáng tạo để tăng cường sự giám sát, kiểm soát của nhân dân đối với bộ máy công quyền. Nhưng cũng cần phải cảnh giác một thực tế về hội chứng chạy theo phong trào, dẫn đến nhiều nơi thi nhau lập đường dây nóng nhưng được một thời gian rồi để đóng băng, mở trang web cổng thông tin điện tử nhưng dân phản hồi thì không tiếp nhận, xử lý. Điều quan trọng nhất vẫn là nhân tố con người, là ý thức tận tâm, tận lực phục vụ nhân dân…

Bài cuối: Gợi mở tư duy và cách làm mới

Để kiểm soát quyền lực, chống “chạy chức, chạy quyền”, Trung ương và cả hệ thống chính trị đang đẩy mạnh nghiên cứu lý luận, tổng kết thực tiễn, đúc rút kinh nghiệm, đề ra những giải pháp sát, đúng. 

Nghiên cứu, thí điểm “vận động” hợp pháp

Trong đợt khảo sát dài ngày của Báo Quân đội nhân dân ở các tỉnh: Hà Giang, Bắc Ninh, Ninh Thuận, Hậu Giang, Đồng Tháp, An Giang... chúng tôi tiếp cận với nhiều quan điểm khác nhau về các giải pháp kiểm soát quyền lực, chống “chạy chức, chạy quyền”. Nhóm ý kiến chủ đạo là cần siết chặt kỷ cương, tăng cường kiểm soát quyền lực. Nhưng vẫn có không ít ý kiến cho rằng thay vì kỳ thị, quá hà khắc về nạn “chạy” nên có cái nhìn mở hơn. Nên mở rộng các hình thức, phương pháp, tạo điều kiện cho cán bộ, đảng viên “vận động” để có chức, có quyền, tiến bộ, trưởng thành. Bởi lẽ, quyền lực là của nhân dân, nên ai đó muốn được người dân trao quyền thì phải thuyết phục được họ theo phương pháp “vận động” là điều nên làm.

PGS, TS Nguyễn Hữu Tri, Phó viện trưởng phụ trách Viện Xã hội học và Khoa học quản lý, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học hành chính, Học viện hành chính Quốc gia cho rằng: "Ai cũng muốn có chức, có quyền và điều này chưa thể khẳng định là xấu. Bản thân tôi cũng muốn “vận động” để có chức. Thăng tiến để bản thân có cơ hội đóng góp được nhiều hơn. Cho nên đừng nhầm lẫn giữa cái người ta muốn chức với mục tiêu vào chức ấy để lợi dụng, kiếm lời cho cá nhân, có hại cho tổ chức".

Quan điểm trên cũng được nhắc lại tại các cuộc họp Ban Chỉ đạo Trung ương lấy ý kiến đóng góp của các cấp ủy, tổ chức đảng trực thuộc Trung ương; Hội đồng Lý luận Trung ương; các đồng chí nguyên lãnh đạo Ban Tổ chức Trung ương và một số chuyên gia về công tác xây dựng Đảng tại 12 cuộc hội thảo, hội nghị. Nhiều đại biểu cho rằng, phải mở rộng dân chủ, công khai hóa thông tin trong công tác cán bộ, nên công khai hóa từng vị trí công tác mà các cấp cần tuyển chọn kèm theo công khai tiêu chí, tiêu chuẩn, điều kiện... để đông đảo cán bộ, đảng viên sớm đồng thuận nhận thức, hành động.

Nếu chúng ta tổ chức một cuộc đi bộ công khai như trong thi đấu thể thao ở một kỳ Olympic thì chẳng ai chạy được cả. Họ buộc phải đi bộ, thi đấu với nhau bằng chính sức lực của mình một cách công bằng. Nếu chạy thì có nghĩa là phạm luật, bị thải loại; chạy mà thắng cũng không được công nhận. Trong công tác cán bộ cũng vậy, đồng chí Phạm Minh Chính, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng ban Tổ chức Trung ương cho biết: “Trung ương rất quyết liệt, nếu phát hiện người chạy chức, chạy quyền thì sẽ không trọng dụng, sử dụng cán bộ ấy nữa”.

Từ khi có chính quyền cách mạng non trẻ, đất nước ta đã tổ chức 14 kỳ bầu cử Quốc hội và HĐND các cấp. Đây thực chất là việc công nhận các hình thức vận động tranh cử của cán bộ, đảng viên. Việc cán bộ các cấp tiếp xúc cử tri trước bầu cử thể hiện rõ chiến lược vận động của từng cá nhân cụ thể; thuyết trình, bảo vệ các chương trình hành động trước cử tri và nhân dân.

Nhiều ý kiến cho rằng, cần bám sát quan điểm, chủ trương, nguyên tắc của Đảng và pháp luật Nhà nước để nghiên cứu mở rộng các hình thức “vận động” tranh cử vào một số chức danh, vị trí nhất định trong bộ máy chính trị. Việc làm này cần tiến hành thận trọng, có bước đi thích hợp, vừa làm vừa tổng kết, đúc rút kinh nghiệm; cần thí điểm một số chức danh, vị trí...

Mở rộng thi tuyển chức danh lãnh đạo, quản lý

Nhiều ý kiến cho rằng, thi tuyển vào các chức danh lãnh đạo là một cách làm hay chống “chạy chức, chạy quyền” hữu hiệu.

Những năm vừa qua, một số cấp ủy địa phương, cơ quan, đơn vị đã chủ động thực hiện việc thi tuyển một số chức danh cán bộ lãnh đạo, quản lý và bước đầu thu được kết quả tích cực, góp phần đổi mới công tác cán bộ. Trong đó, Bộ Giao thông vận tải đã tổ chức 10 kỳ thi tuyển lãnh đạo các vụ, đơn vị, thu hút hàng chục cán bộ tham gia. Quảng Ninh đã bổ nhiệm thông qua thi tuyển 89 chức danh lãnh đạo, quản lý. Quảng Nam bổ nhiệm nhiều cán bộ thông qua thi tuyển chức danh hiệu trưởng trường tiểu học và đại học. Lạng Sơn tổ chức thi tuyển chức danh cấp phòng thuộc Sở Thông tin và Truyền thông, UBND huyện Văn Lãng… Ông Hoàng Hồng Giang, Cục trưởng Cục Đường thủy nội địa (Bộ GTVT) cho biết: "Nhờ kỳ thi tuyển cục trưởng công khai với đề tài xây dựng chiến lược phát triển hệ thống giao thông đường thủy nội địa Việt Nam, từ vị trí một cán bộ giảng dạy ở Hải Phòng, không phải là cán bộ nguồn từ cơ quan cấp bộ, tôi đã được bổ nhiệm chức vụ, phát huy sở trường của mình. Nếu không có kỳ thi tuyển, cơ hội để phát triển như vậy là rất khó".

Ban Bí thư khóa XI đã ban hành Thông báo số 202-TB/TW ngày 25-5-2015 và Bộ Nội vụ có hướng dẫn về việc thực hiện thí điểm thi tuyển cán bộ lãnh đạo, quản lý từ cấp vụ, sở trở xuống đối với 14 ban, bộ, ngành, đoàn thể ở Trung ương và 22 tỉnh, thành phố. Vừa qua, Ban Tổ chức Trung ương là một trong những cơ quan đầu tiên tổ chức thi tuyển 3 chức danh vụ trưởng và Bộ Nội vụ tổ chức thi tuyển 2 chức danh phó vụ trưởng đạt kết quả tốt, được dư luận đánh giá cao. Nhiều địa phương, cơ quan, đơn vị cũng đang chỉ đạo thi tuyển một số chức danh cấp vụ, sở, phòng, như: Bộ Tài chính, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Tư pháp, TP Đà Nẵng, các tỉnh Lào Cai, Đắc Lắc, Sơn La, Bến Tre, Kiên Giang... Một số cơ quan, đơn vị không thuộc diện thí điểm cũng chủ động thực hiện, như: Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, tỉnh Cà Mau... Việc thi tuyển bước đầu tạo động lực thi đua, cạnh tranh lành mạnh trong đội ngũ cán bộ, khắc phục tình trạng  “chạy chức”, cục bộ, khép kín trong công tác bổ nhiệm.

Tuy nhiên, nếu tổ chức thiếu chặt chẽ, có thể dẫn đến những tranh cãi pháp lý kéo dài như chuyện thi tuyển chức danh hiệu trưởng Trường Đại học Luật ở Bộ Tư pháp. Nhiều nơi còn biểu hiện lúng túng trong khâu thẩm định, chấm điểm, nội dung và hình thức tổ chức thi…

Thật ra, thi tuyển chức danh lãnh đạo không phải là vấn đề quá mới. Hơn 20 năm trước, Nghị quyết Trung ương 3, khóa VIII đã chỉ ra một yêu cầu quan trọng: “Lập hội đồng thi tuyển quốc gia, các hội đồng thi tuyển của ngành, địa phương. Quy định nhiệm vụ, chức năng, quy chế làm việc của các hội đồng thi tuyển, bảo đảm việc thi tuyển tiến hành một cách chặt chẽ, khách quan và công bằng”. Thế nhưng hơn 20 năm qua, nội dung này vẫn chưa hoàn thành. Nếu như có các hội đồng chuyên nghiệp, các quy chế rõ ràng, công khai, chắc chắn không thể có chuyện trước khi về hưu, ông Vũ  Huy Hoàng bổ nhiệm ồ ạt tới 97 trường hợp, trong đó nhiều trường hợp không đủ tiêu chuẩn. Cũng không có chuyện ông Trần Văn Truyền, cựu Tổng thanh tra Chính phủ trong vòng 6 tháng trước khi nghỉ chế độ đã ký tới 60 quyết định bổ nhiệm cán bộ và ông Huỳnh Phong Tranh bổ nhiệm ồ ạt 48 người trong 18 tháng. Càng không thể có chuyện ông Lê Phước Thanh bổ nhiệm con trai vào vị trí giám đốc Sở Kế hoạch và Đầu tư khi mới 30 tuổi...

Quyền lực tập trung có dễ kiểm soát?

Từ Đại hội khóa X, Bộ Chính trị đã ban hành Thông báo số 223-TB/TW về thực hiện thí điểm chủ trương bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch UBND cấp xã và thí điểm không tổ chức HĐND huyện, quận, phường. Trong nhiệm kỳ 2010-2015 đã có 75 bí thư kiêm chủ tịch UBND cấp huyện và 805 bí thư kiêm chủ tịch UBND xã, phường, thị trấn. Trong nhiệm kỳ 2015-2020, hiện đã có 50 bí thư kiêm chủ tịch UBND cấp huyện và 439 bí thư kiêm chủ tịch UBND xã, phường, thị trấn.

Theo khảo sát của Báo Quân đội nhân dân ở Hà Giang, Bắc Ninh, Ninh Thuận, Hậu Giang cho thấy, việc thực hiện mô hình thí điểm góp phần đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng. Bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch UBND vừa là người trực tiếp tiếp thu các chủ trương, nghị quyết của Đảng và của cấp ủy cấp trên, vừa là người trực tiếp chỉ đạo UBND tổ chức thực hiện. Do đó, các nhiệm vụ được triển khai thực hiện kịp thời và còn góp phần làm cho bộ máy gọn nhẹ, tiết kiệm ngân sách.

Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy, khi bí thư cấp ủy kiêm chủ tịch UBND thì quyền lực tập trung vào một người, trong khi chưa hoàn thiện cơ chế cụ thể để kiểm tra, giám sát, kiểm soát quyền lực thì dễ dẫn đến tiêu cực, độc đoán, chuyên quyền... Một số nơi do không có phương án bố trí, điều động công tác hợp lý nên cũng phát sinh tư tưởng, mâu thuẫn. Có nơi, chủ trương nhất thể hóa lại dẫn đến cuộc chạy đua quyền lực trong nội bộ…

Trong khi đó, việc thí điểm không tổ chức HĐND huyện, quận, phường cũng gặp không ít khó khăn. Lãnh đạo nhiều địa phương cho rằng, quyền lực thực chất là của nhân dân, do người dân trao cho đội ngũ cán bộ qua bầu cử, đại diện nên việc phát huy vai trò HĐND ở cấp thấp nhất, gần dân nhất là cần thiết. Rất cần cơ chế toàn diện hơn nữa trao quyền cho HĐND các cấp kiểm tra, giám sát, kiểm soát quyền lực cán bộ. Chính cơ quan này phải có quyền và trách nhiệm đề xuất lên cấp có thẩm quyền việc bãi nhiệm, hạ cấp chức vụ đối với những cán bộ có biểu hiện "chạy chức, chạy quyền”, tiêu cực, suy thoái, biến chất. Nhiều cán bộ lão thành cách mạng trăn trở về một “khe hở” cơ chế là: Có kỷ luật Đảng, có pháp luật Nhà nước, nhưng chưa có chế tài cụ thể trao quyền cho người dân phế truất, bãi nhiệm các chức vụ, vị trí công tác mà nhân dân tiến cử, bầu cử, trao quyền. Nếu làm được điều đó sẽ vừa khẳng định rõ hơn vai trò của nhân dân, vừa giúp cán bộ nhận thức đầy đủ hơn về trách nhiệm, bổn phận của người công bộc-người phục vụ nhân dân.

Thanh lọc cán bộ sai phạm

Trao đổi với Báo Quân đội nhân dân, đồng chí Phạm Minh Chính, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng ban Tổ chức Trung ương cho rằng, kiểm soát quyền lực, chống “chạy chức, chạy quyền” là công việc rất khó, cần làm quyết liệt, kiên quyết, kiên trì.

Việc cần làm ngay là tập trung giải quyết, xử lý triệt để các vụ việc được dư luận đặc biệt quan tâm liên quan đến “chạy chức, chạy quyền”. Phải tiến hành đợt tổng rà soát ở tất cả các cấp, các ngành và địa phương để xử lý tận gốc những vấn đề người dân bức xúc liên quan đến công tác cán bộ; tạo ra môi trường trong sạch, lành mạnh đồng bộ, tạo đà cho việc triển khai các giải pháp chống “chạy chức, chạy quyền” tiếp theo. Xử lý kịp thời, dứt điểm là cách tốt để giúp cá nhân cán bộ và tổ chức nếu có sai sót sữa chữa, khắc phục.

Gần đây dư luận đặc biệt quan tâm và thể hiện sự đồng thuận là Trung ương, Chính phủ chủ động giao cơ quan chức năng tiến hành rà soát, chỉ đạo các địa phương: Hà Giang, Nghệ An, Thừa Thiên-Huế, Đắc Lắc, Bình Định, Cần Thơ, Bà Rịa-Vũng Tàu, Yên Bái, Đà Nẵng, Bắc Kạn, Lai Châu... bãi bỏ, hủy bỏ và thu hồi các quy định, quyết định về công tác cán bộ không đúng, không phù hợp. Một số nơi như Bộ Công Thương, tỉnh Quảng Nam... cũng chủ động, nghiêm túc tiến hành phần việc tương tự. Nhiều ý kiến cho rằng, cần quyết liệt làm sạch bộ máy từ những việc cụ thể như vậy trên diện rộng hơn. Bởi hiện vẫn còn không ít bộ, ngành, địa phương có vi phạm nhưng chưa thu hồi các quyết định sai mà lại thay bằng hợp thức hóa.

Cùng với đó cần nghiêm khắc kiểm điểm, làm rõ trách nhiệm, xử lý nghiêm, đồng bộ cả về kỷ luật Đảng, hành chính và xử lý bằng pháp luật những trường hợp vi phạm các quy định, quy chế về công tác cán bộ, bao gồm tập thể, cá nhân có thẩm quyền quyết định, có chức năng tham mưu đề xuất, thẩm định, thẩm tra nhân sự.

Sớm có cơ chế từ chức, “có lên có xuống, có vào có ra”

Từ năm 2009, Kết luận số 37-KL/TW của Hội nghị Trung ương 9 (khóa X) đã xác định: “Xây dựng và thực hiện tốt chế độ miễn nhiệm, từ chức, cho thôi việc, thay thế cán bộ kém phẩm chất, năng lực, không hoàn thành nhiệm vụ để phương châm “có lên, có xuống, có vào, có ra” được thực hiện bình thường trong bố trí, sử dụng cán bộ”. Thế nhưng, gần 10 năm qua nội dung này tuy được cụ thể hóa một số điểm như miễn nhiệm, từ chức, cho thôi việc nhưng triển khai chưa triệt để, còn lúng túng. Đại biểu Quốc hội Dương Trung Quốc, người nhiều lần theo đuổi nêu vấn đề văn hóa từ chức tại diễn đàn Quốc hội cho rằng: Ngoài việc loại trừ các phần tử thoái hóa biến chất thì cũng nên có cơ chế tạo điều kiện cho những người tốt nhưng năng lực, sức khỏe hạn chế được rời khỏi vị trí trong danh dự. Ông Nguyễn Đình Hương, nguyên Phó trưởng Ban tổ chức Trung ương nêu quan điểm: Từ chức chưa trở nên phổ biến ở Việt Nam vì ở nước ta, chế độ trách nhiệm không rõ, chính sách đối xử với cán bộ xin từ chức cũng chưa rõ ràng. Mặt khác, do Đảng thống nhất quản lý cán bộ nhưng lại chưa có cơ chế từ chức nên cần đưa từ chức vào văn kiện của Đảng. Đảng và Quốc hội đã chủ trương lấy phiếu tín nhiệm đối với cán bộ giữ chức vụ trong bộ máy Nhà nước thì có thể đề ra cơ chế tự xin từ chức với cán bộ phiếu tín nhiệm không quá 50%.

Rất cần có những quy định cụ thể để tạo tiền lệ thuận lợi cho cán bộ từ chức khi không đảm nhiệm tốt cương vị, cán bộ chủ động từ chức hoặc bị đình chỉ, cho thôi chức vụ tùy theo từng trường hợp.

Dùng giá trị để kiểm soát quyền lực

Thay cho lời kết của loạt bài viết, chúng tôi xin giới thiệu đôi nét về Tập đoàn Công nghiệp Viễn thông Quân đội (Viettel) với một mô hình có rất nhiều cách làm hay trong dùng người, trong đó có khía cạnh kiểm soát quyền lực.

Viettel hiện có tổng quân số khoảng 50.000 người, trong đó có gần 10.000 người nước ngoài nhưng hầu như không thấy nói có tiêu cực, chạy chức chạy quyền. Cán bộ Viettel phải có tố chất “3 trong 1”, vừa là nhà lãnh đạo, vừa quản lý vừa giỏi chuyên môn kỹ thuật để có thể tổ chức thực hiện, quản lý, điều hành triệt toàn diện, sát sao.

Để đạt được năng suất lao động năm 2017 bình quân 3,09 tỷ đồng/người, Viettel luôn khuyến khích mỗi thành viên đi đến việc được ngồi ghế lãnh đạo sao cho xứng đáng nhất, ai chưa xứng đáng sẽ bị thanh lọc. Chuyện chạy chức chạy quyền theo nghĩa tiêu cực là rất khó xảy ra. Ngược lại, chỉ có chuyện “tháo chạy” khỏi ghế lãnh đạo vì thấy mình không đủ sức đảm đương. Nhiều người sợ không dám nhận ghế lãnh đạo và người “rút” đều trong tâm phục khẩu phục.

Để khuyến khích sử dụng người trẻ, người tài, Tập đoàn tổ chức thi tuyển các chức danh giám đốc, đề bạt những cán bộ trẻ vào các chức danh lãnh đạo. Cho nên, 80% số cán bộ từ cấp phòng trở lên ở Viettel có tuổi đời trên dưới 30. Tại đây, có những cán bộ mang quân hàm cao nhưng chỉ giữ vị trí khiêm tốn, còn cán bộ mang quân hàm thấp lại đảm nhiệm cương vị rất cao. Thậm chí, có cán bộ cấp úy đã được bổ nhiệm làm giám đốc chi nhánh, chỉ huy nhiều cán bộ mang quân hàm thượng, đại tá. Viettel đã thực hiện được quan điểm đột phá trong sử dụng cán bộ từ sự công khai, công bằng, minh bạch trong đánh giá cán bộ, phát huy được vai trò của tập thể đánh giá cán bộ. Trong công tác cán bộ với cơ chế “thoáng”, thường xuyên luân chuyển, bổ nhiệm, thi tuyển giám đốc đã giúp Viettel có môi trường cạnh tranh lành mạnh, đẩy lùi được những trào lưu xấu như “sống lâu lên lão làng”, cục bộ, bè cánh. Cán bộ, nhân viên nào được khen thưởng nhiều sẽ được bổ nhiệm để có thể thể hiện tài năng ở những chức vụ, vị trí cao hơn. Và chuyện thanh lọc cán bộ, có vào có ra ở Viettel là hết sức bình thường. Thiếu tướng Nguyễn Mạnh Hùng, Tổng giám đốc Viettel quan niệm: “Những người phù hợp với tổ chức thì không cần dạy họ nhiều lắm, tự họ sẽ giỏi nhưng những người không phù hợp sẽ rất khó thay đổi. Nếu cố tình dùng người không phù hợp thì vô tình mình đã giết chết chính con người đó”.